در طول قرن بیستم، همزمان با شعله ور شدن آتش جنگ های جهانی و سرد، انسان ها دریافتند که بقا نه تنها در میدان نبرد، بلکه در پناه گرفتن از ویرانی های جنگ معنا می یابد. پناهگاه ها به عنوان سازه هایی برای حفظ جان مردم و مراکز فرماندهی، به یکی از نمادهای مقاومت در برابر ویرانی بدل شدند.

از زیرزمین فولادی چرچیل در لندن گرفته تا بونکر بتنی هیتلر در برلین، از تونل های عظیم لوسرن در سوییس تا سازه های مرموز کوه چاینی آمریکا، هر یک نشانه ای است از دلهره جهانی و تلاش برای زنده ماندن. این پناهگاه ها گاه محل تصمیم های سرنوشت ساز سیاسی بودند، گاه پناهگاه هزاران زن و کودک در دل موشک باران ها و گاه پناهگاه های هسته ای طراحی شده برای آخرالزمانی که هرگز نیامد.

در دل کوه ها، زیر خیابان های شهر، در اعماق زمین، سازه هایی پدید آمدند که معیارهای جدیدی برای مهندسی مقاومت، تهویه، ایمنی و زندگی در بحران تعریف کردند. هر یک آینه ای از ترس و آمادگی عصر خود بودند: از ترس بمب های آلمان نازی گرفته تا هراس جنگ هسته ای میان آمریکا و شوروی.

اکنون که سایه تهدیدات مدرن از جنگ های هوشمند گرفته تا حملات موضعی و پرنده های انفجاری بر جهان گسترده است، بازگشت به مفاهیم فضای امن و پناهگاه چندمنظوره بیش از گذشته معنا می یابد. پناهگاه ها دیگر فقط سازه های بتنی نیستند؛ آنها نشانه ای هستند از تلاش بشر برای ایستادن، برای حفاظت و برای امیدواری در تاریک ترین لحظات تاریخ.

سنگرهایی برای بقاء در دل بحران

دکتر عبدالرضا سروقدمقدم، دانشیار پژوهشکده مهندسی سازه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت وگو با ایسنا با اشاره به ویژگی های پناهگاه ها در زمان اضطرار و جنگ، گفت: در کشور ما برخی فضاها تحت عنوان فضای امن یا پناهگاه شناخته می شوند، اما این اصطلاحات به صورت دقیق استانداردسازی نشده اند، ولی پناهگاه ها برای این امر ساخته می شوند که توانایی تحمل فشار ناشی از انفجارهای هوایی یا زمینی را داشته باشند.

وی افزود: در بسیاری از ساختمان ها، فضاهایی وجود دارد که به عنوان پناهگاه طراحی نشده اند، اما شرایط فیزیکی آنها نسبت به سایر فضاها به گونه ای است که می توان در مواقع خطر در آنجا پناه گرفت. این فضاهای امن به دلیل فاصله بیشتر از بازشوها و دیوارهای بیرونی ، در مواقع خطر می توانند به عنوان فضای امن استفاده شوند. به عنوان مثال، در زمان جنگ تحمیلی نیز توصیه می شد افراد از فضاهایی مانند اتاق های داخلی، دور از در و پنجره، استفاده کنند تا موج انفجار کاهش یابد.

سروقدمقدم ادامه داد: اگر افراد می خواهند در آپارتمان خود بمانند، بهتر است در مکان هایی قرار گیرند که با محیط بیرون فاصله داشته باشد تا شدت موج انفجار کاهش یابد. همچنین رفتن به قسمت های پایین تر ساختمان مانند راه پله ها یا پارکینگ ها نیز در صورت نبود پناهگاه، گزینه مناسب تری است.

دانشیار پژوهشکده سازه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، گفت: ایده آل این است که فضاهای چندمنظوره برای پناهگاه طراحی شوند؛ فضاهایی که در زمان عادی برای فعالیت های دیگر مانند انبار، ذخیره سازی آب، سالن اجتماعات یا کلاس استفاده می شوند و در شرایط بحران به عنوان پناهگاه عمل می کنند. چنین فضاهایی با در نظر گرفتن فشار انفجار و حتی اصابت مستقیم، باید با جزییات خاصی در آرماتورگذاری و طراحی ساخته شوند.

این استاد سازه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی افزود: در طراحی ساختمان های معمولی مانند منازل مسکونی، اگر ساختمان مورد اصابت مستقیم قرار گیرد، انتظار حفظ ایمنی جانی ساکنان یا حتی قابل تعمیر بودن آن وجود ندارد. هدف اصلی در چنین شرایطی، محافظت از ساختمان های مجاور برای جلوگیری از تخریب دومینووار است.

وی ادامه داد: پناهگاه های خاص مانند زاغه های مهمات یا مقرهای فرماندهی برای مقاومت در برابر اصابت مستقیم طراحی می شوند. مقررات ملی ساختمان نیز در مبحث 21 به موضوع پدافند غیرعامل و طراحی فضاهای امن و پناهگاه ها پرداخته، اما این مقررات بیشتر برای ساختمان هایی کاربرد دارد که احتمال برخورد مستقیم با آنها کم است.

استقرار در فضاهای امن ساختمان

سروقدمقدم با بیان اینکه در مورد زلزله نیز همین دیدگاه وجود دارد، خاطر نشان کرد: ما نمی توانیم انتظار داشته باشیم ساختمانی که روی گسل ساخته شده، در زلزله شدید کاملاً ایمن بماند؛ مگر آنکه مطالعات ویژه ای برای آن انجام شده باشد. در نتیجه در صورت اصابت مستقیم یا زلزله شدید، امنیت کامل قابل تضمین نیست.

وی افزود: توصیه همیشگی این است که افراد در شرایط اضطراری، از بازشوها فاصله و در فضاهای میانی و طبقات پایین تر ساختمان پناه بگیرند. چنین توصیه هایی می تواند در جلوگیری از آسیب های جدی مؤثر باشند.

دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی اضافه کرد: در حال حاضر ضوابطی برای طراحی فضای امن و پناهگاه ها داریم، اما باید فرهنگ سازی و اطلاع رسانی بیشتری انجام شود تا هم مردم، فضاهای امن موجود در ساختمان خود را بشناسند و هم در طراحی های جدید، به ایجاد پناهگاه های چندمنظوره توجه شود.

وی گفت: در مجتمع های مسکونی به راحتی می توان پناهگاه های زیرزمینی ایجاد کرد که در زمان صلح نیز کاربردهایی مانند انبار، ذخیره گاه آب یا سالن اجتماعات داشته باشند. این نوع طراحی باعث می شود هم بهره وری بالا برود و هم در مواقع بحرانی، فضاهایی مقاوم و ایمن در اختیار مردم باشد.

ایمنی مدارس و متروها در زمان جنگ

سروقدمقدم در پاسخ به این سؤال که آیا مدارس و یا متروها می توانند فضاهای امن در زمان جنگ باشند، اظهار کرد: در مدارس نیز بهتر است فضاهای امن تعریف شود، ولی متروها نیز در شرایط اضطراری می توانند به عنوان پناهگاه مناسب عمل کنند.

وی تأکید کرد: متروها به دلیل اهمیت سازه ای بالا و دقت بیشتر در طراحی و اجرا، معمولاً از ضریب ایمنی بالاتری برخوردارند و حتی برخی از آنها به صورت خاص برای مباحث پدافند غیرعامل طراحی شده اند و در برابر فشار انفجار مقاومت خوبی دارند.

این متخصص سازه تاکید کرد: در مجموع اگر اطلاع رسانی خوبی انجام شود و مردم بتوانند در زمان بحران خود را به این مکان ها برسانند، قطعاً ایمنی آن ها به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت.

منبع: وبدا