روسیه و چین با توجه به آنکه بازگشت تحریمها علیه ایران را غیرقانونی خوانده‌اند می‌توانند از گزینه‌هایی که در اختیار دارند برای از کار انداختن ماشین تحریم‌ها استفاده کنند.

گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس- نشست روز سه‌شنبه شورای امنیت سازمان ملل متحد به صحنه‌ای برای نمایش اختلافات جدی قدرت‌های دارنده حق وتو بر سر بازگشت تحریم‌های ایران تبدیل شد. 

این نشست روز سه‌شنبه با دستور کار اجرای قطعنامه 2231 شورای امنیت برگزار شد؛ قطعنامه‌ای که روز 20 ژوییه 2015 برای تأیید توافق هسته‌ای موسوم به برجام صادر شده بود.

شکاف در شورای امنیت

روسیه و چین در این جلسه ادعاهای سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلیس) مبنی بر اینکه قطعنامه مذکور هنوز جاری و ساری است را رد و بر همین اساس تأکید کردند که هر گونه ادعا مبنی بر بازگشت خودکار تحریم‌ها علیه ایران «بلا اثر و باطل» است. 

مسکو و پکن که در کنار واشنگتن، پاریس و لندن 5 قدرت جهانی دارنده‌ی حق وتو در شورای امنیت محسوب می‌شوند تصریح کردند که قطعنامه 2231 در ماه اکتبر منقضی شده و بنابراین شورای امنیت دیگر اختیاراتی برای بررسی پرونده هسته‌ای ایران را ندارد. 

معاون نماینده چین در سازمان ملل، »سان لیی»، اقدام سه کشور اروپایی در فعال کردن «مکانیسم پس‌گشت» (اسنپ‌بک) برای احیای تحریم‌ها علیه ایران را «آکنده از حفره‌های قانونی و رویه‌ای» توصیف و خاطرنشان کرد که اعضای شورا به هیچ عنوان بر سر بازگشت تحریم‌ها علیه ایران به اجماع نرسیده‌اند. 

سان خاطرنشان کرد: «قطعنامه 2231 روز 18 اکتبر منقضی شده و شورا بررسی‌های خود در خصوص پرونده هسته‌ای ایران را به پایان رسانده است.»

نماینده روسیه، واسیلی نبنزیا هم گفت که نه شورای امنیت و نه دبیرخانه سازمان ملل دیگر اختیاراتی در پرونده ایران ندارند. او هشدار داد که اصرار بر مسیر کنونی تنها به گسترش شکاف‌ها در شورای امنیت خواهد شد. 

معاون دبیر کل سازمان ملل رزماری دی‌کارلو هم به وجود چنین شکاف‌هایی اذعان کرد. او به صراحت گفت که اکنون هیچ توافقی بر سر ادامه مسیر در خصوص برنامه هسته‌ای ایران وجود ندارد. 

 وی گفت: «‌علی‌رغم تلاش‌های دیپلماتیک گسترده در نیمه دوم سال 2025 هیچ توافقی بر سر نحوه ادامه مسیر بر سر برنامه هسته‌ای ایران وجود ندارد.»

لفاظی یا واقعی؟

آیا آنچه که روسیه و چین درباره مخالفت با بازگشت تحریم‌ها علیه ایران از زمان کلید خوردن مکانیسم پس‌گشت مطرح می‌کنند صرفاً بیانیه‌هایی سیاسی هستند یا اینکه پشتوانه عملی دارند و می‌توانند عملاً اجرای تحریم‌ها را مختل کرده و در حالت تعلیق نگاه دارند؟ 

پاسخ به این سوال مستلزم داشتن اطلاعات درباره نحوه کارکرد تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران است. 

می‌دانیم که در متن قطعنامه 2231 بندی وجود دارد که به هر یک از کشورهای عضو برجام اجازه می‌دهد با متهم کردن ایران به عدم پایبندی به توافق هسته‌ای، تحریم‌های سازمان ملل را همانند قبل از اجرایی شدن برجام در سال 2015 بازگردانند.  

این همان مکانیسم «پس‌گشت» است که با نامهای دیگری مثل مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک هم شناخته شده است. 

سه کشور اروپایی روز 6 مهرماه سال جاری این مکانیسم را فعال کرده و مدعی شدند که قطعنامه‌های تحریمی معلق شده ذیل قطعنامه 2231 را بازگردانده‌اند. 

اما ماجرای اجرای این تحریم‌ها به همان سادگی که ممکن است در ابتدای کار به نظر برسد نیست. 

موفقیت در این مسیر در واقع مستلزم احیای برخی از نهادهایی است که به موجب قطعنامه 2231 منحل شده‌اند و اکنون بایستی با اجماع اعضای شورا بازگردانده شوند.

به طور دقیق‌تر، اجرای تحریم‌ها پیش از هر چیز مستلزم احیای کمیته تحریم‌های قطعنامه 1737 و انتصاب پنل کارشناسان است.

کمیته 1737 و پنل کارشناسان

قبل از اجرای برجام شورای امنیت در سال 2006 کمیته‌ای به نام «کمیته 1737» تشکیل داده بود که وظایف مهمی در خصوص اجرای تحریم‌ها به عهده داشت و بدون آن اعمال محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها علیه ایران عملاً ممکن نبود.

نظارت بر اجرای تحریم‌ها، نگهداری و به‌روزرسانی فهرست افراد و نهادهای تحریم‌شده، بررسی گزارش‌های کشورها درباره پایبندی به تحریم‌ها ضد ایرانی، رسیدگی به تخلفات کشورها در حوزه تحریم‌ها و صدور راهنمایی برای کشورها درباره فعالیت‌های مجاز و غیرمجاز و تهیه گزارش‌های فنی دقیق به کمک پنل کارشناسان از جمله مهم‌ترین وظایف این کمیته بود. 

این کمیته که متشکل از تمام 15 عضو شورای امنیت است تا سال 2015 فعال بود اما در آن زمان با اجرایی شدن برجام و قطعنامه 2231 این کمیته هم منحل شد.

نهاد دیگری که قبل از سال 2015 در اجرای تحریم‌ها دخیل بود پنل کارشناسان بود؛ یک گروه تخصصی و مستقل از کارشناسان که سال 2010 بر اساس قطعنامه 1929 برای کمک به کمیته 1737 تشکیل شده بود. 

این کارشناسان معمولاً متخصصانی در زمینه‌های هسته‌ای، موشکی، مالی، تسلیحاتی، حمل‌ونقل و تحریم‌ها بودند و از کشورهای مختلف انتخاب می‌شدند.

مهم‌ترین وظایف پنل کارشناسان اینها بود: جمع‌آوری، بررسی و تحلیل اطلاعات از کشورهای عضو سازمان ملل، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و منابع دیگر درباره اجرای تحریم‌ها علیه ایران؛ تحقیق در مورد موارد احتمالی نقض تحریم‌ها؛ تهیه گزارش‌های زمان‌بندی‌شده درباره وضعیت اجرای تحریم‌ها، نقاط ضعف، موارد نقض و پیشنهادهایی برای بهبود اجرا و ارائه توصیه‌های فنی و عملی به کمیته 1737 برای اینکه تحریم‌ها بهتر اجرا شوند.

نکته مهم اینجاست که تصمیم‌گیری در کمیته 1737 و پنل کارشناسان بر پایه اجماع است، یعنی همه طرف‌ها باید موافق باشند تا کاری پیش برود. اینجاست که مخالفت‌های چین و روسیه اهمیت پیدا می‌کنند و آنها می‌توانند از یک وتوی خاموش یا مخفی برای از کار انداختن تحریم‌ها عمل کنند.

وتوی خاموش

چین و روسیه از زمان آغاز مکانیسم پس‌گشت بارها تأکید کرده‌اند که قدرت‌های غربی با عدم پایبندی به تعهدات خود در توافق هسته‌ای، حق بازگرداندن دوباره تحریم‌ها را ندارند.

دو کشور در نامه‌ای مشترک که به شورای امنیت فرستاده‌اند، تأکید کرده‌اند که این تحریم‌ها فاقد پایه قانونی هستند و بنابراین، آن‌ها ملزم به رعایت‌شان نیستند. 

این موضع‌گیری عملاً اجرای تحریم‌ها را مختل می‌کند چون اگر روسیه و چین در کمیته‌ها همکاری نکنند یا حضورشان را به یک حضور تشریفاتی تقلیل دهند ماشین اجرای تحریم عملاً از کار می‌افتد.

این دو کشور مثلاً می‌توانند گزارش‌های لازم را ندهند، در جلسات شرکت نکنند یا با تصمیم‌ها مخالفت کنند. در چنین حالتی لیست تحریم‌ها قدیمی می‌مانند، نظارت بر تجارت با ایران ضعیف می‌شود و در نهایت، تحریم‌ها فقط روی کاغذ باقی می‌مانند بدون اینکه تأثیر واقعی داشته باشند.

البته قدرت‌های غربی مطمئناً دست روی دست نخواهند گذاشت و سعی خواهند کرد راه حلی برای دور زدن روسیه و چین پیدا کنند. مثلاً آنها ممکن است به دنبال تشکیل یک ائتلاف جدید یا تشکیل کمیته‌ای موازی بدون حضور روسیه و چین باشند.

اما این کار مشکلات خودش را دارد، چون چنین مکانیسمی خارج از چارچوب شورای امنیت خواهد بود و می‌تواند پایه‌های حقوق بین‌الملل را لرزان کند.

انجام چنین اقدامی رویه‌ای خطرناک ایجاد خواهد کرد که ممکن است در آینده به دیگر کشورها اجازه دهد قوانین سازمان ملل را نادیده بگیرند و به دنبال راه‌هایی برای دور زدن قانون باشند.