روایت مشترک بیشتر زنانی که با ما گفت وگو کردند، یک تصویر روشن و ملموس را نشان می دهد؛ کار خانه پایان ندارد، اما این موضوع از طرف اطرافیان آن ها معمولا درک نمی شود.

از میان 15 زن خانه دار بین 28 تا 60ساله که با ما گفت وگو کردند، همه بدون استثنا گفتند با وجود رشد فرهنگی، نگاه جامعه به خانه دار بودن چندان جالب نیست. نگاهی که آنان را بیکار ، مصرف کننده یا از جریان جامعه عقب مانده می خواند؛ درحالی که میزان کار روزانه شان گاه از یک شغل رسمی نیز بیشتر است.

اغلب همسران شان نیز جز کار بیرون در امور خانه نقش کمتری دارند. مثلا شیدا، مادر دو پسر دو و 9ساله، از خستگی همیشگی اش می گوید؛ خستگی ای که در تلاقی رسیدگی مداوم به کودک کم سن، مدرسه رفتن فرزند بزرگ تر و خانه داری بی وقفه شکل گرفته است.

او که تا روزهای آخر بارداری اولش مشغول کار بوده، توضیح می دهد که چطور فشارهای روزمره باعث شد شغلش را کنار بگذارد: تمام روز خسته ام، از شش صبح تا شب درگیرم. شب ها هم که پسر کوچکم از خواب بیدار می شود، دوباره من باید به شیرخشک یا تعویض پوشکش رسیدگی کنم. همسرم هم خسته از کار برمی گردد و توانی برای کمک ندارد .

اما آنچه برای شیدا سخت تر است، زخم زبان هایی است که برخی از اطرافیان، خانه دار بودنش را با بیکاری یا مفت خوری یکی می دانند: می گویند خوش به حالت بیکاری و استراحت می کنی، اما کسی نمی بیند من حتی فرصت نشستن عادی هم ندارم. فکر می کنند از جامعه دور شده ام و هیچ فهم و تحلیلی از جامعه ندارم. یک بار شنیدم فردی من را مفت خور خطاب کرد که بسیار دردناک بود .

نسیم که تنها سه سال از ازدواجش می گذرد و تازه در کارش پیشرفت کرده، حالا باردار است. او این حال بارداری اش را بیشتر نتیجه اصرار همسر می داند تا تصمیم مشترک. به دلیل شرایط جسمی، ناچار به استراحت در خانه شده اما همچنان کارهای خانه را نیز انجام می دهد: در بارداری هم درد دارم، هم حالت تهوع دائمی و از برنامه های درآمدزایی ام عقب افتاده ام. اما اطرافیان می گویند خوش به حالت، نشسته ای خانه و کسی خرجت را می دهد .

این جمله در روایت او چند بار تکرار می شود: این طور به نظر می رسد که زنان خانه دار هم باید بار خانه را به دوش بکشند و هم اتهام راحت طلبی را تحمل کنند . معصومه ، زنی میانسال با چند نوه است که بیشتر روزها پیش او می مانند.

او می گوید کار خانه برایش وظیفه قطعی تلقی شده است؛ وظیفه ای که مردان خانواده هیچ گاه در آن شریک نیستند: وقتی میهمانی داریم آن قدر خسته می شوم که فقط می خواهم همه چیز زودتر تمام شود، اما همسرم راحت می نشیند و لذت می برد. سال هاست کار خانه در خانواده ما فقط برای زن تعریف شده است . برای او خانه داری با بالارفتن سنش، کمتر نشده، بلکه به خاطر نقش مادربزرگ بودن گاهی بیشتر هم شده است.

یک سال پس از آنکه سازمان تأمین اجتماعی هم زمان با روز مادر، از آمادگی خود برای بیمه کردن زنان خانه دار خبر داد، آمارها نشان می دهد هیچ تحول معناداری در وضعیت بیمه ای زنان رخ نداده است. طرح بیمه زنان خانه دار همچنان به صورت خویش فرمایی اجرا می شود؛ شیوه ای که در آن زنان باید شخصا حق بیمه بپردازند، درحالی که بخش عمده زنان خانه دار، شغل و درآمدی برای پرداخت حق بیمه ندارند و عملا امکان استفاده از این طرح برای آن ها فراهم نیست.

گزارش روزهای قبل سازمان تأمین اجتماعی درباره مستمری بگیران نیز شکاف عمیق جنسیتی را تأیید می کند؛ زنان به طور متوسط هفت سال کمتر از مردان سابقه بیمه پردازی دارند و میانگین مستمری آن ها نیز به شکل درخور توجهی پایین تر است؛ به طوری که مستمری مردان در برخی موارد بیش از 150 درصد بالاتر از زنان است. این اختلاف، نتیجه مستقیم همان مسئله ای است که سال ها درباره اش هشدار داده شده؛ خانه داری در ایران شغل محسوب نمی شود و در نتیجه هیچ سازوکار قانونی برای ایجاد سابقه بیمه ندارد.

حسن موسوی چلک، رییس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تأکید می کند که در قوانین ایران، خدمات زنان خانه دار به دلیل نداشتن دریافتی مالی، در تعریف شغل قرار نمی گیرد و همین موضوع آن ها را از پوشش بیمه اجتماعی محروم می کند و بسیاری از آن ها منبع درآمدی برای پرداخت حق بیمه ندارند .

در نتیجه، زنان خانه دار و حتی شاغل کمترین سطح برخورداری از بیمه را در کشور دارند؛ وضعیتی که آن ها را در دوران سالمندی، بیماری یا ازکارافتادگی در موقعیت بیشترین آسیب پذیری اقتصادی قرار می دهد. براساس داده های میدانی، زنان خانه دار روزانه ساعت هایی معادل یا حتی بیش از یک شغل تمام وقت کار می کنند، اما هیچ یک از این کارها در نظام بیمه ای کشور به رسمیت شناخته نمی شود.

بسیاری از زنان خانه دار، احساس جاماندن از زندگی شخصی خود را دارند و به دلیل در خانه بودن، درک کاملی از جامعه ندارند؛ بنابراین در بسیاری موارد صاحب نظر نیستند. البته نوع نگاه بخش بزرگی از جامعه به آن ها این موضوع را تشدید می کند؛ موضوعی که در بیشتر موارد منجر به طرد و شیوع افسردگی در آن ها می شود.

امیرحسین جلالی ندوشن، روان پزشک و دانشیار روان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران باور دارد بخش قابل توجهی از رنج زنان خانه دار، محصول یک فشار ساختاری و نه صرفا مسئله شخصیت یا انگیزه فردی است.

این عضو هییت مدیره انجمن علمی روان پزشکان ایران می گوید: در ایران، نقش خانه داری در عمل به رسمیت شناخته نمی شود؛ نه ارزش اقتصادی اش جدی گرفته می شود، نه به مهارت ها و بار روانی که دارد توجه می شود. با این نگاه تحقیرآمیز، طبیعی است فرد به تدریج احساس کند در زندگی پیشرفتی ندارد و برای خودش زندگی نمی کند. این دقیقا همان مکانیسمی است که افسردگی را شعله ور می کند. به همین دلیل است که می گویم افسردگی این گروه بیشتر بُعد هویتی و اجتماعی دارد. احساس بی ارزشی، از جریان جامعه جاماندن یا مصرف کننده بودن عملا از بیرون به درون تزریق می شود. بنابراین بیمار با حمله بیرونی زندگی می کند .

با این حال شرایط فرهنگی هر جامعه می تواند بار این فشار روانی زنان خانه دار را کم یا زیاد کند. جلالی ندوشن بر این موضوع تأکید دارد: در جوامعی که نقش مراقبتی و خانه داری به صورت رسمی و اجتماعی ارزش گذاری می شود، چه از طریق حمایت مالی، چه از طریق قواعد فرهنگی، شدت روان آسیبی کمتر است. وقتی یک جامعه برای مادری و مراقبت اعتبار قائل است، زن خانه دار، خود را غیرمفید یا بی هویت نمی بیند. بنابراین نتیجه روشن است؛ مشکل از خانه داربودن نیست، از بی ارزش شدن خانه داربودن است. وقتی نقش اجتماعی بی اعتبار می شود، افسردگی عملا یک پیامد طبیعی است .

زنان خانه دار راه گریزی از این شرایط دارند که بخش مهم آن به دست جامعه انجام می شود و این روان پزشک توضیح می دهد: راه گریز وجود دارد، اما نه با شعار. هیچ زن خانه داری با جملات انگیزشی و مثبت، وضعیت بهتری پیدا نمی کند. راه حل ها باید واقع گرایانه، شامل راهبردهایی همانند بازسازی هویت حرفه ای یا شخصی حتی در مقیاس کوچک، باشد؛ کارهایی مانند برگزاری دوره های مهارتی، مشارکت در فعالیت های داوطلبانه، یادگیری آنلاین، یا کارهای پاره وقت، نه برای کارمندشدن، بلکه برای بازگشت حس عاملیت. راهبرد بعدی، بازتعریف نقش زن در خانواده است. زن خانه دار باید از نقش صرفا خدمت رسان خارج شود. مشارکت خانواده در کارهای خانه یک ضرورت است، نه لطف.

حمایت اجتماعی از این گروه باید واقعی باشد. مثلا گروه های حمایتی زنان، شبکه های محلی یا مجازی و ایجاد فضاهای گفت وگو باعث می شود فرد از انزوای خاموش بیرون بیاید. به عبارتی افسردگی این زنان نتیجه تنبلی یا کم کاری نیست؛ نتیجه بی اعتنایی جامعه به ارزشی است که تولید می کنند. در فرهنگی که ارزش گذاری نقش ها نابرابر است، افسردگی یک واکنش بیمارگونه نیست، بلکه یک پیام است.

اگر می خواهیم این وضعیت بهبود یابد، باید هم هویت فردی و هم شرایط اجتماعی را بازسازی کنیم؛ هیچ کدام به تنهایی کافی نیست. از سویی باید این نکته را هم در نظر داشت که درمان تخصصی وقتی علائم پایدار است باید مد نظر باشد و البته افسردگی ساختاری هم نیاز به مداخله حرفه ای دارد؛ چه روان درمانی، چه مداخله دارویی .

نبود حمایت های قانونی رنج دیگری برای این افراد است. مریم زنده دل، پژوهشگر حوزه کار و تأمین اجتماعی، پیش از طرح این پرسش که آیا زنان خانه دار در قانون کار جایگاهی دارند؟ ، بر تعاریف پایه قانون کار تأکید می کند؛ تعاریفی که از نظر او نشان می دهد خانه داری در ایران اساسا شغل محسوب نشده و از هرگونه حمایت ساختاری محروم مانده است.

زنده دل توضیح می دهد: طبق ماده 2 و 3 قانون کار، کارگر کسی است که در مقابل دریافت مزد یا حق السعی و به دستور کارفرما کار می کند. با این تعریف، رابطه زن و شوهر هرگز در قالب کارگر و کارفرما قرار نمی گیرد و قانون کار حتی کارگاه های خانوادگی را نیز از شمول خود خارج کرده است؛ چه برسد به کار خانگی که اساسا شغل تلقی نمی شود .

این پژوهشگر حوزه کار می گوید در قوانین ایران تنها اشاره ای که می توان از آن ردی از ارزش کار خانگی یافت، تبصره ماده 336 قانون مدنی است که می گوید زن در صورتی می تواند برای کارهای غیرمتعارف خانه اجرت المثل دریافت کند که عدم قصد تبرع یعنی قصدنداشتن به انجام رایگان کار را ثابت کند. ماده 29 قانون حمایت خانواده نیز این موضوع را تکرار کرده است. بنابراین اجرت المثل هیچ شباهتی به مزد کارگر ندارد. مبلغ آن را کارشناس تعیین می کند و معیار مشخصی ندارد. همچنین فقط در آستانه جدایی مطرح می شود، نه در جریان یک زندگی مشترک.

این پژوهشگر، تبدیل رابطه زوجیت به الگوی کارگر کارفرما را امری عجیب و اساسا نادرست می داند: اگر هدف ما برابری در خانواده است، نمی توانیم مرد را کارفرمای همسرش تعریف کنیم. مشارکت در کار خانگی وظیفه همه اعضای خانواده است؛ اما عرف و سنت این بار را یکسره بر دوش زنان گذاشته است .

او مثال هایی از تجربه مراجعه کنندگانش می آورد؛ از جمله زنی که معاون شعبه بانک بوده و همسرش کارت حقوق او را گرفته و گفته بود: چون من به تو اجازه می دهم کار کنی، حقوقت مال من است .

بر اساس آماری که زنده دل به آن استناد می کند، تا آبان 1403 بیش از 531 هزار نفر تحت عنوان زنان خانه دار بیمه پرداخته اند. اما او معتقد است: این طرح ها از سر فشار مالی سازمان تأمین اجتماعی ایجاد شده اند، نه برای حمایت از زنان. همچنین زنان خانه دار درآمد مستقلی ندارند و پرداخت ماهی دو تا 2.5 میلیون تومان حق بیمه برایشان ممکن نیست. بنابراین اقبال عمومی به این نوع بیمه بسیار پایین مانده است.

زنده دل پیشنهاد می دهد: دولت، بهزیستی و کمیته امداد باید بخشی از حق بیمه زنان خانه دار را بپردازند؛ به ویژه زنانی که سرپرست خانوارند.

این پژوهشگر با مقایسه ساعات کار زنان خانه دار و کارگران می گوید: کارگر تمام وقت هفته ای 44 ساعت کار می کند، مرخصی دارد، تعطیلی دارد و برای ساعت اضافه کارش قانون وجود دارد. اما زن خانه دار هیچ یک از اینها را ندارد. کار او اغلب سه شیفته است، به ویژه وقتی فرزند کوچک در خانه است. حتی اگر تکنولوژی بخشی از بار کار خانگی را کم کرده باشد، خانه داری همچنان شغلی 24ساعته است؛ اما چون دستمزدی ندارد، از تعریف شغل حذف شده و همین حذف، زمینه نادیده گرفتن ارزش آن را فراهم کرده است .

زنده دل می گوید: خلق ارزش زنان در خانه قابل قیمت گذاری نیست. میان خانواده های شهری و روستایی، تعداد اعضای خانواده یا امکانات، تفاوت های اساسی وجود دارد. هیچ عددی نمی تواند بیانگر این حجم از کار و حمایت باشد. با این حال طرح هایی که اخیرا دولت برای پرداخت مبالغی به برخی زنان خانه دار مطرح کرده، در واقع سیاست تشویق فرزندآوری است، نه حمایت از زنان فاقد درآمد. زنی که فرزند ندارد یا فرزندانش بزرگ شده اند، همچنان کار خانه داری را انجام می دهد و این کار هرگز تعطیل نمی شود؛ اما برای این گروه هیچ حمایتی پیش بینی نشده .

زنده دل به پرونده ای اشاره می کند که نشان دهنده شکاف بزرگ میان قانون و واقعیت است: در یک شرکت، زنی به عنوان مدیر دفتر همسرش کار می کرد و برایش بیمه رد می شد، اما زمانی که برای بیمه بیکاری مراجعه کرد، تأمین اجتماعی به دلیل رابطه زن و شوهری، دو سال از سوابق بیمه او را حذف کرد. این پرونده اکنون در دیوان عدالت اداری جریان دارد .

زنده دل باور دارد در ایران هنوز فاصله ای بسیار زیاد تا پذیرش کار خانگی به عنوان یک ارزش اجتماعی و اقتصادی وجود دارد: قواعد نانوشته و سنتی چنان قوی اند که اجازه نمی دهند برای کار خانگی سازوکاری عادلانه تعریف شود. زنان خانه دار اگرچه بار اصلی نگهداشت خانواده را بر دوش دارند، اما نه در قانون کار و نه در نظام حمایت اجتماعی دیده نمی شوند .