به گزارش پارسینه ، یخدان ها و یخچال های قدیمی، سازه هایی بودند که در گذشته برای تولید و نگهداری یخ در فصل زمستان و استفاده از آن در فصل تابستان ساخته می شدند. این سازه ها در مناطق کویری و کم آب ایران، از جمله اصفهان، یزد، کرمان، خراسان و فارس، کاربرد زیادی داشتند

یخدان های قدیمی، معمولاً از سه قسمت اصلی تشکیل می شدند:

استخر یا همان حوضچه محل جمع آوری آب برای تولید یخ بود. این استخر معمولاً در قسمت شمالی یخدان قرار می گرفت تا آب حاصل از بارش ها وارد آن شود.

حصار، دیوار بلندی بود که در اطراف استخر قرار می گرفت. این دیوار، علاوه بر ایجاد سایه برای استخر، از نفوذ گرما به داخل آن نیز جلوگیری می کرد. گاهی ارتفاع این دیوارها به 10 متر هم می رسید تا کاملاً از نفوذ نور خورشید به داخل استخر، جلوگیری کند. در برخی بناها برای افزایش استحکام دیوارها و یا جلوگیری از تابش های جانبی خورشید، سایه اندازهای جانبی، طاق نماهای متعدد و پشتبندهای بزرگی در اطراف حصار اصلی احداث می کردند.

مخزن یخ، محل نگهداری یخ بود. این مخزن معمولاً در قسمت جنوبی یخدان قرار می گرفت تا از تابش مستقیم نور خورشید به آن جلوگیری شود. این مخازن چند مسیر به بخش شمالی داشتند تا دسترسی ساده تر به حوضچه ها و تهیه یخ را فراهم کنند. مخازن با دو شکل معماری ساخته می شدند:

گنبدی: مصالح مورد استفاده برای ساخت مخازن گنبدی یا مخروطی شکل، به طور معمول خشت خام یا چینه بود. دهانه این مخزن وسیع و نوک آن باریک تر است. ورودی در قسمت شمالی و در نزدیکی حوضچه تولید یخ ساخته می شد که برای انتقال آسان یخ، دارای سطحی شیب دار بود. خروجی مقابل ورودی قرار می گرفت و از طریق یک اتاق کوچک به بیرون راه داشت. یخچال های ابرقو، کرمان، یزد، میبد، کاشان و یخچال میرفتاح ملایر مخزن گنبدی دارند.

تونلی: مخزن این یخچال ها شبیه تونل بود که به صورت یک مستطیل دراز ساخته می شد. عرض آن در حدود 5 متر و طول آن حدود 10 متر بوده است. سقف آن ها معمولاً به صورت طاق ساخته می شد و کنار راهروهای آن اتاق کوچکی بود که نصف اتاق با پله های متعدد به زیر زمین راه می یافت. یخچال دوقوز پله در ارومیه و یخچال خلیلی در تهران از نوع تونلی هستند.

محل انبار یخ در مخازن، گودال های عمیقی بوده که در وسط همه مخازن احداث می شده است. در یخچال های گنبدی این مخازن دایره ای شکل و در یخچال های تونلی به شکل مستطیل بوده است. دیوار گودال ها از سنگ، آجر و یا کاهگل ساخته می شد و پشت آن با مصالحی مانند خاک زغال عایق می شد.

معماران هنرمند آن دوران از آنجایی که می دانستند یخ ها امکان ذوب شدن دارند و آب حاصل از آن می توان در پایه یخچال نفوذ کرده و آن را تخریب کند؛ برای پیشگیری، چاهی در بیرون از یخچال حفر می کرند و مجرای باریکی از کف گودال تا چاه می ساختند. به این ترتیب آب حاصل از ذوب یخ ها داخل چاه می شد و بنای یخچال آسیبی نمی دید.

در قدیم افرادی مسئول تهیه و توزیع یخ بودند که به آنها یخچال دار می گفتند. این افراد در شب های زمستان داخل حوضچه ها تا سطح معینی آب می ریختند. در آن زمان سرمای شب به قدری زیاد بود که تا صبح آب حوضچه یخ می زد. هرشب ارتفاع آب را در حد چند سانتی متر اضافه می کردند. این کار هرشب تکرار می شد تا قطر یخ به اندازه عمق حوضچه برسد.

سپس یخچال داران در هنگام صبح با ابزارهای خاصی یخ ها را تکه می کردند، به مخزن یخ می برند و داخل گودال می ریختند. برای اینکه قطعه های یخ به هم نچسبند، بین آنها کاه یا ساقه گندم قرار می دادند، سپس لایه بعدی یخ را روی آن می گذاشتند. در نهایت با پر شدن گودال، ورودی یخچال نیز با کاهگل پوشیده می شد تا هیچ نور و گرمایی به داخل نفوذ نکند. این یخ ها در گودال ها باقی می ماندند تا در تابستان به فروش برسند. درب یخچال ها فقط در ابتدای صبح و غروب آفتاب که هوا خنک تر بود باز می شد. یخ ها تا پایان تابستان، آب خنک مردم شهر را فراهم می کردند.