به نقل از ایسنا، در حالی که جهان با چالش هایی همچون تغییرات اقلیمی، خشکسالی های گسترده و رقابت بر سر منابع آب روبه روست، بازار مباحث مربوط به دستکاری اقلیم ، دزدیدن ابرها و نقش سامانه هایی مانند هارپ در تغییرات آب وهوایی داغ تر می شود و به یکی از بحث های جنجالی و پرمخاطب در افکار عمومی تبدیل شده است. در چنین فضایی هر ادعایی درباره امکان مداخله انسانی در سامانه های جوی، به سرعت توجه جامعه و رسانه ها را به خود جلب می کند. اما واقعیت علمی این حوزه، پیچیده تر و بسیار محدودتر از روایت هایی است که گاه در فضای عمومی مطرح می شود.

از دهه 1950 تاکنون، مطالعات علمی در زمینه تعدیل آب وهوا (Weather Modification) عمدتاً بر افزایش بارش، کاهش تگرگ و مه زدایی متمرکز بوده است. کشورهایی مانند آمریکا، چین، استرالیا، امارات و روسیه برنامه های رسمی بارورسازی ابرها را اجرا کرده اند؛ اما همه این برنامه ها بر یک اصل مشترک استوارند: انسان تنها می تواند رفتار یک سامانه را تقویت یا تضعیف کند، نه اینکه مسیر آن را تغییر دهد یا آن را از منطقه ای بردارد و به منطقه دیگر منتقل کند.

دکتر اردکانی در این زمینه معتقد است حرکت ابرها تابع دینامیک جو، بادهای بالایی و گرادیان های فشار است؛ پارامترهایی که هیچ فناوری فعلی قادر به جابه جایی مستقیم آنها نیست. در کنار این مباحث، پروژه هارپ نیز به عنوان یکی از جنجالی ترین موضوعات سال های اخیر مطرح بوده است؛ سامانه ای پژوهشی که در ایالت آلاسکا برای مطالعه رفتار لایه یونوسفر طراحی شد.

این پروژه صرفاً توانایی تغییرات محدود و موقتی در بخش هایی از یونوسفر را دارد که هزاران کیلومتر بالاتر از محل تشکیل ابرهاست و کوچک ترین ارتباطی با ایجاد زلزله، طوفان یا دستکاری مستقیم سامانه های بارشی ندارد. با وجود این، در نبود سواد اقلیمی و به دلیل پیچیدگی پدیده های جوی، هارپ به مرکز شایعات گسترده ای تبدیل شده است.

در حالی که برخی کشورها از فناوری های نوین مانند سامانه های انتقال بخار آب، بارورسازی های هوشمند، لیزرهای جوی یا مدل سازی دینامیک پیشرفته استفاده می کنند، به اعتقاد پدر علم هواشناسی هیچ یک از این تکنیک ها توان دزدیدن یا منحرف کردن یک سامانه بزرگ جوی را ندارند. آنچه واقعاً در جهان انجام می شود، مجموعه ای از روش های محدود، علمی، متکی بر فیزیک ابر و تحت کنترل دقیق است؛ و آنچه انجام نمی شود، جابه جایی ابرها، ایجاد زلزله یا کنترل کامل آب وهوا در مقیاس منطقه ای یا جهانی است.

تجربه جهانی از بارورسازی ابرها

دکتر حسین اردکانی، پدر علم هواشناسی ایران در گفت وگو با ایسنا با انتقاد نسبت به برخی ادعاهای غیر علمی برای افزایش بارندگی در کشور با گلایه از صداوسیما گفت: رسانه ملی باید میزگردهای علمی را با حضور متخصصانی که سال ها در حوزه های مختلف از جمله آب و هوا کار کرده اند، برگزار کند تا این مسائل به طور کارشناسی مطرح شود، نه اینکه به صورت خصوصی و پراکنده در این حوزه اظهار نظر صورت گیرد.

اردکانی اظهار کرد: سخت است که بتوان بدون مبنای علمی گفت ابر درست می کنیم، می بریم و بارندگی ایجاد می کنیم. مکانیزم تشکیل ابر مشخص است؛ سیستم فعلی که از روز شنبه وارد ایران شده است، متأسفانه رطوبت زیادی ندارد و ممکن است سواحل کمی بارش داشته باشند، اما وقتی به تهران می رسد فقط ابر دیده می شود و بارندگی ندارد.

وی با اشاره به تجربه خود در زمینه بارورسازی ابرها در دهه 40 تا 50 افزود: در سال های 1340 تا 1350 کانادایی ها قصد داشتند پشت سد کرج بارورسازی ابر کنند، چون در آن سال ها، چند سالی خشکسالی داشتیم. با آن طرح که در آن زمان 50 میلیون دلار هزینه داشت، مخالفت کردم و همه اطلاعات موردنیاز را به مسؤولان وقت دادیم.

اردکانی، بارورسازی ابرها را کار بسیار مهمی دانست و ادامه داد: در فرآیند بارورسازی ابرها خیلی اهمیت دارد که بدانیم در کجا، در چه دمایی و در چه ارتفاعی باید یدور نقره یا یخ پودر شده و یا کربن مایع پاشید. پاشش کربن مایع هم اکنون در آمریکا استفاده می شود؛ کربن مایع را که یک ژاپنی-آمریکایی پیشنهاد داد، بارش را تقویت کرده است.

اردکانی اضافه کرد: علاوه بر اینها هدفگذاری بارش نیز مهم است. چند سال پیش مطالعه کردم که برای گیلان پروژه بارورسازی گرفته بودند، چون خشکسالی داشتند. اما وزارت نیرو بعداً اعلام کرد که بارورسازی انجام شده، اما بارش در قرقیزستان و ترکمنستان رخ داده است! این مسائل تا این اندازه حساس و پیچیده اند.

وی درباره طرح پیشنهادی خود برای احیای دریاچه ارومیه نیز توضیح داد: در آن پروژه، همه مسائل به دقت در نظر گرفته شده بود؛ اینکه چه سیستمی باید روی منطقه بیاید، توزیع دما چگونه باشد، کریستال های یخی چگونه در رقص قطرات آب نقش ایفا کنند. همه این ها علم است؛ علم فیزیک و دینامیک. در چنین پروژه هایی باید هدف و تارگت کاملاً روشن و علمی باشد و اجرای کار به شدت حساب شده انجام شود.

پدر علم هواشناسی ایران با تأکید بر اینکه بارورسازی تنها روی برخی انواع ابر قابل انجام است، نسبت به ساده سازی این فرآیند علمی هشدار داد. وی توضیح داد: هر ابری را نمی توان بارورسازی کرد. ابرهای پوششی، ابرهای کومولونیفورم و انواع مختلف ابرها وجود دارد و برای هر کدام باید محاسبات دقیق انجام شود. نمی شود همین طور رفت و پاشش انجام داد و انتظار بارندگی داشت. این طور نیست، به خدا قسم.

اردکانی با اشاره به تجربه کشورهای مختلف، گفت: طبق مقالاتی که مطالعه کرده ام، اسپانیا و برخی کشورهای اروپایی خیلی این کار را انجام داده اند و ایران هم انجام می دهد و محققان کانادایی ها نیز اعلام کردند با بارورسازی ابرها، 20 درصد بارندگی را افزایش داده اند. هر بقالی می گوید جنس من ترش نیست، شیرین است و باید دید این ادعاها با چه نوع اندازه گیری و با چه روش علمی سنجیده شده است تا واقعیت مشخص شود.

این محقق حوزه هواشناسی ادامه داد: بعضی وقت ها ممکن است اصلاً بارندگی طبیعی در راه باشد، اما با مداخله نادرست بارش کم شود و این یعنی اینکه همیشه نتیجه بارورسازی افزایش بارندگی نیست. اگر در دما و ارتفاع نامناسب یدور نقره، یخ پودر شده یا کربن مایع پاشیده شود، ممکن است عکس عمل کند. طبیعت ممکن است خودش بار بدهد و ما باید به آن کمک کنیم، نه اینکه مانع شویم.

اردکانی بر اهمیت شناخت علمی ابرها تأکید کرد و افزود: نوع ابر، میزان کریستال های یخ، مقدار قطرات آب ابر سرد و نسبت آب فوق سرد همه باید دقیق بررسی شود. این ها مباحث کاملاً علمی و فنی هستند و اگر بهره برداری علمی در حد ماکسیمم انجام نشود، ممکن است موجب هدر رفت سرمایه شود.

ابردزدی آری یا خیر

اردکانی در ادامه در خصوص موضوع شبه علم بودن ابر دزدی و هارپ، پاسخ داد: ابر دزدی کاملاً بی مورد است، واقعاً خدمتتان عرض کنم… ابر دزدی یعنی چه؟ یعنی شما ابر را از جایی به جای دیگر ببرید.

پدر علم هواشناسی ایران، با اشاره به شایعات مربوط به ابر دزدی و دخالت انسانی در کاهش یا افزایش بارش در مناطق مختلف، تأکید کرد: این ادعاها پایه علمی ندارد و تنها می توان شدت بارش را در یک سامانه تغییر داد، نه مسیر حرکت آن را.

وی با اشاره به یکی از این روایت ها، گفت: سیستمی شنیده بودم ـ حالا ممکن است سیاسی یا تبلیغاتی باشد ـ که می گفتند یک سال در مسکو هنگام برگزاری یک رژه مهم، بارندگی شدیدی از دریای سیاه به سمت مسکو در حرکت بود و این کشور برای اینکه در روز رژه بارش کمتر باشد، قبل از رسیدن سامانه به مسکو، در مناطق روستایی اطراف، بارش زیادی صورت گرفت و از این طریق وقتی سیستم به مسکو رسید، بارش کمتری داشت و رژه برگزار شد.

اردکانی ادامه داد: اینکه چنین موضوعی چقدر سیاسی، تبلیغاتی یا واقعی بوده، مشخص نیست. اما از نظر علمی، می توان ـ همان طور که عرض کردم ـ سامانه ای را که در حال حرکت است، هدف قرار داد و بارش آن را در نقطه ای افزایش داد تا هنگام رسیدن به مقصد، دچار کاهش بارندگی شود، یا حتی بدون بارش از منطقه عبور کند. این نوع تعدیل ممکن است. اما اینکه بخواهیم ابر را از یک منطقه بدزدیم و به منطقه دیگری ببریم، امکان پذیر نیست.

وی در توضیح ادعاهای مطرح شده درباره ساخت یا جابه جایی ابر، گفت: برخی معتقدند می توان ابر تولید کرد و آن را به منطقه یا ارتفاعات خاصی منتقل کرد، اما تحقق چنین ادعایی به طور کامل به بادهای لایه های بالایی جو، جهت و پروفایل باد و همچنین ارتفاع وابسته است. تغییر دادن این جریان ها کاری بسیار دشوار است و دینامیک جو عملاً قابل دستکاری نیست. بنابراین امکان تغییر مسیر یک سامانه جوی وجود ندارد.

اردکانی خاطرنشان کرد: ابرها تقریباً همراه با بادهای لایه های بالایی جو حرکت می کنند. اینکه ابر در چه ارتفاعی قرار دارد و بادِ آن ارتفاع چه جهت و سرعتی دارد، تعیین می کند که سامانه به کدام سمت حرکت کند؛ بنابراین امکان تغییر مسیر آن وجود ندارد.

وی در عین حال تأکید کرد: می توان تعدیل فیزیکی انجام داد؛ یعنی سامانه را ضعیف تر یا قوی تر کرد. این کار شدنی است. اما دزدیدن ابر یا تغییر کامل مسیر یک سامانه جوی قابل تعریف و اجرا نیست. سامانه در هر حال به منطقه می رسد؛ حالا یا در شکل تعدیل شده یا در حالت فعال شده، اما تغییر مسیر آن امکان پذیر نیست.

افسانه هایی که درباره هارپ گفته شد

وی با اشاره به پدیده هارپ، گفت: در پاسخ به این پرسش باید توضیح بدهم که دو کشور ابرقدرت جهان، یعنی روسیه و آمریکا، سامانه هایی دارند که با استفاده از آنتن های ویژه عمل می کنند. روس ها این آنتن ها را در مناطق سیبری و آمریکایی ها در آلاسکا مستقر کرده اند. اگر به آلاسکا سفر کنید، متوجه می شوید که به دلیل گستردگی منطقه، امکان ورود آزادانه به برخی از این بخش ها وجود ندارد، زیرا محل استقرار همین آنتن های تخصصی است.

اردکانی با بیان اینکه این آنتن ها برای تاباندن امواج رادیویی پرفرکانس به لایه یونوسفر طراحی شده اند، توضیح داد: این سامانه ها تنها می توانند بخش کوچکی از لایه یونوسفر را برای مدت کوتاه گرم کنند و تغییرات محدودی در رفتار امواج رادیویی ایجاد کنند. فرایندهای مرتبط با یونوسفر پیچیده است، اما برخلاف برخی برداشت ها، این گرمایشِ محدود به معنای تولید یا انتقال انرژی به نقاط خاص روی زمین نیست و کاربرد آن بیشتر در زمینه های پژوهشی و مخابراتی است.

وی گفت: در آن زمان مطرح شد که زلزله شدید اقیانوس آرام همان رخداد 9.2 ریشتری که منجر به امواج مرگبار شد و تا ژاپن پیش رفت ممکن است به چنین سامانه هایی نسبت داده شده باشد. آن امواج حتی یک جزیره بزرگ را تحت تأثیر قرار داد. برخی گمانه زنی ها مطرح می کردند که این رخداد ممکن است نتیجه آزمایش چنین فناوری هایی باشد، اما این ادعا بسیار بعید است و شواهد قطعی برای آن وجود ندارد.

این محقق هواشناسی تاکید کرد: اینکه این انرژی در نهایت در کجا و چگونه به کار گرفته می شود، معمولاً در حوزه مسائل سیاسی و امنیتی قرار می گیرد و من در آن زمینه ورود ندارم. فقط از جنبه فیزیکی می توانم بگویم که اصول این فناوری وجود دارد و هر دو کشور روسیه و آمریکا روی آن کار کرده اند. مدل های هواشناسی نیز در این زمینه بررسی هایی داشته اند.

وی درباره چشم انداز اقلیمی کشور، اظهار کرد: ایران در سال های آینده به سمت شرایط خشک تر حرکت می کند، اما این روند مطلق و یک خطی نیست. برای تحلیل دقیق باید دست کم دوره ای 50 ساله را بررسی کرد. سازمان هواشناسی می تواند با استخراج داده ها و ارائه نمودارهای مربوط، نشان دهد در چه سال هایی کم بارشی داشته ایم، چه سال هایی در حد نرمال بوده ایم و چه دوره هایی بارندگی بالاتر از میانگین ثبت شده است.

وی افزود: وقتی میانگین 50 ساله را در نظر بگیریم، می توانیم دوره های زمانی پربارش، نرمال و کم بارش را مشخص کنیم. اما متأسفانه یکی از مشکلات این است که برخی موضوعات تحقیقاتی مهم اصلاً پیگیری نمی شود. برای نمونه، موضوعاتی مانند شار حرارتی که بارها بر اهمیت آن تأکید کرده ام، باید به صورت جدی در سازمان بررسی شود؛ اما به نظر می رسد نیرو یا برنامه ریزی لازم برای چنین پژوهش هایی وجود ندارد.

اردکانی با بیان اینکه بنابراین برای من دشوار است که به طور قطعی بگویم آیا کشور به سوی خشکسالی می رود یا ممکن است دوره های پربارش هم داشته باشیم، اضافه کرد: در یک نگاه کلی، بارندگی ما کم است، اما احتمال دارد یکی دو سال بارش ها بالاتر از میانگین قرار گیرد و چند سال بعد دوباره به زیر میانگین سقوط کند.

وی با اشاره به ضرورت مدیریت منابع آبی با تاکید بر اینکه مدیریت صحیح یعنی توجه به سال هایی که الگوهای بارش دچار نوسان می شوند مانند سال هایی مثل 1386، 1397 یا 1398 که بارش های شدید داشتیم، گفت: هواشناسی دوره هایی دارد که ماهیت بازگشتی دارند. دو سال پیش شاهد بارش های تابستانی غیرمعمول بودیم. مشابه همین پدیده در سال 1335 رخ داده بود، همان سالی که من تحقیقاتم را در بریتانیا انجام می دادم. بر اساس همان الگو اعلام کردم که بارش های تابستانی ممکن است تکرار شود و همین طور هم شد؛ پس از 65 سال دوباره بارش های موسمی تابستانی اتفاق افتاد.

اردکانی اظهار کرد: به همین دلیل تأکید می کنم که این دوره های بازگشتی وجود دارند، هرچند پیش بینی دقیق زمان وقوعشان دشوار است. بنابراین نمی توان گفت کشور دائماً به سمت خشکسالی می رود؛ ممکن است هر چند سال یک بار دوره های پربارش کوتاه مدت داشته باشیم. اما در همان دوره های پربارش نیز باید برای سال های کم بارش برنامه ریزی کنیم.

وی ادامه داد: اکنون واقعاً در وضعیت بحرانی قرار داریم و این موضوع هم برای مردم و هم برای مسئولان نگرانی ایجاد کرده است. آقای رییس جمهور نیز به حق نگران این وضعیت هستند. متأسفانه یا به دلیل ضعف مدیریت یا به این دلیل که سازمان هواشناسی نتوانسته آن طور که باید جایگاه خود را نشان دهد و برنامه ریزی های لازم را ارائه کند، به نقطه ای رسیده ایم که بحران جدی شکل گرفته است.

اردکانی تأکید کرد: با این حال از مردم می خواهم نگران نباشند. امیدوارم با مدیریت درست، به ویژه از ابتدای دهه دوم آذر، بارندگی ها به تدریج آغاز شود. مدل هایی که بررسی کرده ام، چنین روندی را نشان می دهد و اگر مفروضات به درستی محقق شود، زمستان و بهار می توانند تا حدی به ما کمک کنند تا از نگرانی فعلی خارج شویم.