در پی تحولات پرشتاب منطقه‌ای و رقابت و شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید بازیگران در معادلات جدید ژئوپلیتیکی غرب آسیا، نگاه به دیپلماسی چندلایه و میان‌نهادی بیش از گذشته در دستور کار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است. مجلس شورای اسلامی نیز در این چارچوب، کوشیده است تا با گسترش ارتباطات پارلمانی، مکملی مؤثر برای سیاست خارجی رسمی کشور باشد.در همین راستا، سفر محمدباقر قالیباف، رییس مجلس شورای اسلامی، به پاکستان را می‌توان گامی هدفمند در مسیر تعمیق همکاری‌های اقتصادی و هم‌گرایی سیاسی در سطح منطقه‌ای دانست. این سفر نه‌تنها ادامه منطقی روند فعال دیپلماسی پارلمانی ایران پس از «طوفان الاقصی» به شمار می‌رود، بلکه حامل پیام‌های روشنی از اراده تهران برای تعامل سازنده، ارتقای روابط تجاری و تحکیم پیوندهای راهبردی با همسایگان نزدیک است. موضوعی که بار دیگر نشان داد که در دوران پسابرجام و ادعای غربی‌ها درباره بازگشت تحریم‌ها، نه تنها دریچه های همکاری‌های اقتصادی و سیاسی ایران با جهان محدود نشده بلکه حتی در حال شتاب گرفتن است.

اهداف اقتصادی و تجاری

اگرچه انجام توافقات اقتصادی از وظایف دولت‌ها و در کارویژه‌های قوه مجریه و دستگاه سیاست خارجی است اما امروزه پارلمان ها نیز به عنوان مهم ترین حوزه سیاست‌گذاری و حتی تصویب توافقات خارجی دولت‌ها می توانند نقش بسزایی در تقویت پایه‌های تجارت خارجی ایفا کنند و در همین راستا نیز در سفر آقای قالیباف نیز توجه ویژه ای به مسائل اقتصادی میان دو کشور و نقش پارلمان‌ها برای تسهیل و رفع موانع تقویت همکاری‌ها شده است. در واقع اعزام هیئت پارلمانی همراه، که علامتی از اراده جدی سیاسی و برجسته‌سازی اهمیت قرارداد تجارت آزاد و رفع موانع در سطح عالی حکومتی است.

بر اساس داده‌های رسمی، حجم تجارت دوجانبه ایران و پاکستان در سال‌های اخیر از مرز حدود 3 میلیارد دلار گذشته است و طبق توافقات صورت گرفته دو کشور از هدف‌گذاری رساندن این عدد به حداقل 10 میلیارد دلار در سال اظهار تمایل کرده‌اند. یکی از مهم ترین پیش زمینه های رسیدن به این عدد بزرگ اما نه چندان دور از دسترس تسهیل توافقات کاهش تعرفه های گمرکی یا همان تجارت آزاد است که طبق گزارش‌ها این موضوع از دستورکارهای سفر هیئت پارلمانی ایران به اسلام آباد است.

اخیرا در نشست سران اکو که در تهران برگزار شد مقامات ارشد دو کشور بر پیشرفت سریع برای تسهیل تجارت منطقه ای از رهگذر سازمان همکاری اقتصادی اکو تأکید کردند و پیش از انجام سفر دکتر قالیباف، سفیر پاکستان در تهران، محمد مدثّر تیپو، در گفت وگو با تابناک در زمینه موافقت‌نامه تجارت آزاد و مسائل زیرساختی گفت که «90 درصد از زیرساخت‌های قضیه آماده شده است». 

 چرا این هدف اهمیت دارد؟

1. ظرفیت‌های ناشناخته و همسایگی جغرافیایی: ایران و پاکستان از منظر جغرافیایی و تاریخی رابطه نزدیکی دارند. این امر به لحاظ لجستیکی ـ منطقه‌ای امتیازی محسوب می‌شود که می‌تواند صرفه‌جویی در هزینه حمل و نقل  و تسریع در ترانزیت کالا را به همراه داشته باشد.

2. تنوع کالاها و مسیرها: گزارش‌ها نشان می‌دهند که پاکستان صادرات محصولات کشاورزی از جمله برنج، گوشت و سایر محصولات دارای ارزش افزوده به ایران را افزایش داده است. از سوی دیگر، ایران نیز به‌دنبال بهره‌گیری از مرزهای مشترک، بازارهای پاکستان و حتی عبور کالا به منطقه آسیای میانه است.

3. استفاده از ابزارهایی چون تجارت تهاتری (بارتر) و پیمان تجارت آزاد (FTA): یکی از بخش‌های محوری برنامه‌ها، تسریع در امضای پیمان تجارت آزاد میان دو کشور است. سفیر پاکستان اعلام کرده که مذاکرات نهایی برای FTA در جریان است. همچنین، اخیراً خروجی‌هایی چون صدور آیین‌نامه جدید برای تجارت تهاتری میان دو کشور تصویب شده است.

4. مزیت ژئوپلتیکی و اتصال منطقه‌ای: با توجه به اینکه ایران در کریدورهای ترانزیتی شرق-غرب و شمال-جنوب جایگاه دارد، و پاکستان نیز مسیر عبور به آسیای میانه و خلیج فارس را داراست، افزایش حجم تجارت می‌تواند منجر به افزایش اهمیت راهبردی هر دو کشور شود.

محمدباقر قالیباف به‌عنوان رییس مجلس ایران، طی ماه‌های اخیر نقش فعالی در «دیپلماسی پارلمانی» داشته است. برای مثال: وی به ‌روز 12 اکتبر 2024 طی سفر به لبنان، با هدف تاکید بر حمایت ایران از دولت لبنان و مقاومت، وارد بیروت شد. این سفر در میان تهدیدات شدید و محاصره هوایی که رژیم صهیونیستی علیه لبنان اعمال کرده بود پیام اقتدار ایران را به سراسر جهان مخابره کرد.

بلافاصله پس از آن، به ژنو رفت تا در نشست 149ام انجمن بین‌المجالس (IPU) شرکت کند و موضوع فلسطین و لبنان را در سطح بین‌المللی پیگیری نماید.

قالیباف پیشتر نیز در آبن ماه 1403 با حضور در نشست روسای پارلمان های عضو سازمان بریکس نقض فعالانه ایران را در پیشبرد سیاست های این سازمان نشان داده بود. مطمئناً ارتباط‌های پارلمانی به ویژه با کشورهایی که پارلمان ساختار محوری در سیاست‌گذاری دارند مانند پاکستان که مجلس و حوزه قانون گذاری و نظارت در آن نقش برجسته دارد، می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های بلندمدت شود.

دیپلماسی پارلمانی امکان نزدیکی فرهنگی، اجتماعی و تجاری را فراهم می‌کند و به موازات دیپلماسی اجرایی و وزارت خارجه، مکمل سیاست خارجی است. وقتی رییس مجلس ایران شخصاً به کشورهای منطقه سفر می‌کند، نشانه‌ای از اهمیت راهبردی روابط ایران را منتقل می‌کند. همچنین  نمایندگان مجلس و پارلمان‌ها می‌توانند نقش پل میان بخش خصوصی، دولت و بازارها را ایفا کنند.

 هدف گذاری در سفر پاکستان

بر اساس بیانیه‌های رسمی، یکی از اهداف مهم این سفر، «تقویت همکاری‌های پارلمانی ایران-پاکستان» است. نکاتی که می‌توان به آن پرداخت:

پاکستان دارای نظام پارلمانی نسبتاً فعال و مهم است؛ مجلس آن (مجلس ملی ایالات متحده پاکستان) در سیاست‌گذاری، کابینه و قانون گذاری نقش دارد.تمرکز بر این بُعد باعث می‌شود که علاوه بر دولت‌ها، بخش قانون گذاری و نهادهای قانونی نیز درگیر فرایند همکاری شوند. این نوع دیپلماسی غالباً سریع‌تر، منعطف‌تر و کمتر تحت تأثیر تحریم‌ها یا محدودیت‌های رسمی قرار می‌گیرد، که در شرایط کنونی ایران ارزشمند است.

در واقع گسترش روابط میان گروه دوستی پارلمانی ایران-پاکستان می‌تواند سرعت توافق‌های تجاری، سرمایه‎گذاری، همکاری‌های منطقه‌ای را افزایش دهد.

دیپلماسی پارلمانی امکان ایجاد «همگرایی منطقه‌ای» از مسیر مجلس به مجلس را فراهم می‌کند، که در محیطی با تنش‌های بالا در سطح اجرایی می‌تواند مکمل و موثر باشد.

 ابعاد منطقه‌ای و همسویی 

ایران-پاکستان

با تشدید رقابت میان قدرت‌های بزرگ (ایالات متحده، روسیه، چین)، و نیز محوریت مسائل غرب آسیا، مناسبات ایران و پاکستان می‌تواند به یک «گروه همسوی منطقه‌ای» تبدیل شود که منافع اقتصادی را با منافع امنیتی و سیاسی ترکیب می‌کند.

ایران و پاکستان در چند پرونده منطقه‌ای مهم از مواضعی تقریباً مشترک برخوردارند:

در موضوع غزه و دفاع از آرمان آزادی ملت فلسطین، هر دو کشور به رسمیت نشناختن رژیم صهیونی را حفظ کرده‌اند.

در جنگ 12 روزه ایران و اسراییل، پاکستان مواضعی دلگرم‌کننده در حمایت از ایران اتخاذ کرد و از اولین کشورهایی بود که تجاوز رژیم صهیونی را به شدت محکوم و حتی از آمادگی برای ارائه کمک نظامی به ایران خبر داد. در همین ارتباط رییس مجلس شورای اسلامی در دیدار با رییس مجلس نمایندگان پاکستان، حمایت اسلام آباد را نشانه دوستی بسیار عمیق دو دولت دانست و گفت: بدون شک ایران و پاکستان به دلیل منافع مشترک متعدد می‌توانند در مقابل زیاده خواهی‌های رژیم صهیونیستی، بایستند.

در سطح امنیتی و ترانزیتی، دو کشور بر اتصال منطقه‌ای، جمع‌بندی مسیرهای ترانزیتی و تسهیل همکاری مرزی تأکید دارند. این همسویی سیاسی می‌تواند به تقویت اعتماد راهبردی منجر شود و همکاری خود را در حوزه ترانزیت، نفت گاز، و تجارت گسترش دهند، می‌توانند نقش پل منطقه‌ای را ایفا کنند.

در مجموع باید گفت سفر محمدباقر قالیباف به پاکستان بیش از یک بازدید رسمی است؛ این سفر پیامی روشن می‌دهد: ایران تمایل دارد با پاکستان وارد مرحله‌ای جدید از همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای شود، با ابزاری که دیپلماسی پارلمانی را نیز جدی می‌گیرد. اگر گفت‌وگوها به سرعت به اجرا برسند، و زیرساخت‌ها فعال شوند، می‌توان شاهد شکل‌گیری پیوند اقتصادی ـ سیاسی راهبردی میان دو کشور بود، که نه فقط به نفع آن ها، بلکه به نفع ثبات و توسعه منطقه نیز خواهد بود.

خراسان