1. مبانی نظری اجتماعی سازی فرهنگ و هنر

مفهوم اجتماعی سازی (Socialization) در نظریه های جامعه شناسی فرهنگ، به فرآیندی اشاره دارد که طی آن ارزش ها، نمادها و معانی فرهنگی از سطح ساختارهای رسمی و نخبگانی به بطن زندگی روزمره مردم منتقل می شود.
• بر اساس دیدگاه یورگن هابرماس، عرصه عمومی زمانی کارکرد ارتباطی خود را حفظ می کند که فرهنگ در قالب گفت وگو و کنش ارتباطی میان گروه های اجتماعی جاری شود، نه در چارچوب دستوری و از بالا به پایین.
• از منظر پیر بوردیو، میدان فرهنگ زمانی تداوم دارد که سرمایه فرهنگی در بین طبقات اجتماعی گردش پیدا کند و تولید فرهنگی در انحصار نخبگان یا مرکز نباشد.
• و در نگاه آنتونی گیدنز، نهادهای فرهنگی زمانی مؤثرند که بازتابی از تجربه زیسته کنشگران اجتماعی باشند؛ نه صرفاً بازنمایی یک روایت رسمی از فرهنگ.

بنابراین، اجتماعی سازی فرهنگ و هنر به معنای توزیع قدرت فرهنگی، ایجاد فرصت مشارکت برای اقشار و اقوام مختلف و پیوستگی تولید معنا از پایین به بالا است.

2. ایران؛ جامعه ای با تکثر فرهنگی و ضرورت سیاست گذاری مشارکتی

ایران با بیش از چند ده گویش، قوم، آیین و سنت فرهنگی، نمونه ای از یک جامعه چندگانگی فرهنگی (Cultural Pluralism) است. این تکثر نه تهدید، بلکه منبع غنی از سرمایه فرهنگی، تنوع هنری و امکان هم افزایی تمدنی است.

با این حال، سیاست های فرهنگی متمرکز در دهه های گذشته غالباً رویکردی یک صدا نسبت به فرهنگ اتخاذ کرده اند و گاه موجب حاشیه نشینی فرهنگی یا بی اعتمادی نسبت به نهادهای رسمی شده اند.

در چنین بستری، اجتماعی سازی فرهنگ و هنر به معنای بازگرداندن حق مشارکت فرهنگی به اقوام و جوامع محلی است؛ به این معنا که:
• فعالیت های فرهنگی باید محلی سازی شده باشند، نه صرفاً بومی سازی شده؛ یعنی هر منطقه باید از ظرفیت های خود برای تولید محتوا، آموزش و هنر بهره گیرد.
• برنامه های فرهنگی باید به جای نمایش تنوع ، به سمت گفت وگوی فرهنگی اقوام حرکت کنند تا هم افزایی میان میراث های محلی و ملی شکل گیرد.
• مدیریت فرهنگی باید از تمرکز در پایتخت خارج شده و به سمت شبکه ای از مراکز فرهنگی منطقه ای با اختیار تصمیم گیری حرکت کند.

در این زمینه، جشنواره موسیقی نواحی ایران نمونه ای موفق از اجتماعی سازی فعالیت های هنری است؛ جایی که موسیقی اقوام مختلف ایرانی در بستری گفت وگومحور به نمایش درمی آید و هویت قومی در قالب زبان هنر، با هویت ملی در هم می آمیزد.

3. از سیاست گذاری متمرکز تا کنش فرهنگی اجتماعی

الگوی متمرکز کنونی در مدیریت فرهنگی، موجب نوعی فاصله ساختاری بین تولیدکننده فرهنگی (دولت یا نهاد رسمی) و مخاطب اجتماعی شده است.
برای عبور از این وضعیت، باید سه تحول بنیادین رخ دهد:

1. تحول در نگرش سیاست گذاری:

از مدیریت محتوا به مدیریت تعامل فرهنگی . یعنی نهادهای فرهنگی به جای تولید معنا، زمینه گفت وگوی فرهنگی را فراهم کنند.

2. تحول در نقش هنرمندان:

هنرمند باید از تولیدکننده اثر صرف، به کنشگر اجتماعی و تسهیل گر گفتمان فرهنگی تبدیل شود. تئاتر خیابانی مریوان و جشنواره های مشابه در شهرهای کوچک نشان داده اند که وقتی هنر به خیابان می آید و مردم تماشاگر و کنشگر هم زمان اند، فرهنگ از حالت رسمی به تجربه زیسته بدل می شود.

3. تحول در نظام حمایت و توزیع:

منابع مالی و حمایتی باید براساس شاخص مشارکت اجتماعی و اثرگذاری فرهنگی تخصیص یابند، نه صرفاً براساس روابط سازمانی یا مرکزگرایی.
در این راستا، جشنواره ملی فیلم کوتاه اقوام ایران نمونه ای از تمرکززدایی فرهنگی است که با حمایت از فیلم سازان محلی، روایت های بومی و قومی را به زبان تصویر بازتاب می دهد و سرمایه فرهنگی را در میان اقشار مختلف به جریان می اندازد.

4. پیامدهای اجتماعی سازی فرهنگ در ایران چندقومیتی

اجتماعی سازی فعالیت های فرهنگی و هنری، در صورت تحقق واقعی، می تواند پیامدهای عمیق اجتماعی و سیاسی به همراه داشته باشد:

• افزایش سرمایه اجتماعی ملی: تجربه جشنواره بین المللی فرهنگ اقوام ایران زمین نشان داده است که حضور صنایع دستی، پوشاک، آیین ها و غذاهای محلی اقوام، زمینه تعامل چهره به چهره و اعتماد متقابل میان مردم مناطق مختلف کشور را فراهم می کند.
• پویایی فرهنگ ملی: فرهنگ ملی نه به عنوان نسخه ای واحد، بلکه به عنوان شبکه ای از فرهنگ های محلی بازتعریف می شود.
• پایداری هویتی و امنیت فرهنگی: با کاهش حس حاشیه نشینی فرهنگی، خطرات تجزیه طلبی نمادین یا بیگانگی فرهنگی کاهش می یابد.
• عدالت فرهنگی: جشنواره هایی که در سطح استانی برگزار می شوند، در صورت تقویت مدیریت محلی، می توانند به الگوی عدالت فرهنگی بدل شوند؛ زیرا فرصت مشارکت مؤسسات فرهنگی کوچک و هنرمندان بومی را فراهم می کنند.

5. جمع بندی و نتیجه گیری

در عصر جهانی شدن، اگر فرهنگ رسمی کشورها نتواند با جامعه خود هم زیستی فرهنگی ایجاد کند، به تدریج به نهادهایی کم اثر و نمادین تبدیل می شود.
در ایران، تحقق عدالت فرهنگی و تقویت وحدت ملی تنها از مسیر اجتماعی سازی فعالیت های فرهنگی و هنری با محوریت اقوام و مناطق ممکن است.

به تعبیر بوردیو، زمانی که میدان فرهنگی متکثر و پویا باشد، سرمایه فرهنگی در بین طبقات و اقوام به جریان می افتد؛ و آن گاه فرهنگ ملی نه به عنوان هژمونی مرکز، بلکه به مثابه هم افزایی اقوام ایرانی متولد می شود.
همان گونه که در جشنواره های نواحی، تئاترهای خیابانی و رویدادهای فرهنگی محلی دیده ایم، ایرانِ آینده را می توان نه در تمرکز فرهنگی، بلکه در پیوند دل ها و روایت ها جست وجو کرد.