به نقل از خبرآنلاین تهران، پایتخت ایران، سال هاست با بحران آلودگی هوا دست وپنجه نرم می کند؛ بحرانی که نه تنها سلامت عمومی را تهدید می کند، بلکه بر کیفیت زندگی، بهره وری شهری و عدالت زیست محیطی نیز اثرگذار است. با شروع فصل پاییز، به ویژه در مهرماه، این معضل شدت می گیرد؛ پایداری جو، کاهش باد، وارونگی دما و افزایش تردد شهری همگی دست به دست هم می دهند تا هوای تهران در وضعیت ناسالم قرار گیرد.

داده های رسمی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می دهند که مهرماه طی سال های اخیر -به ویژه در مهر 1403 و 1404- به طور فزاینده ای آلوده تر شده و روند نزولی کیفیت هوا به یک الگوی نگران کننده تبدیل شده است.

وحید نوروزی، نماینده سابق شهردار تهران در کمیته کاهش آلودگی هوا و کارشناس ارشد محیط زیست، در گفت وگو با خبرآنلاین عنوان می کند: افزایش آلودگی مهر 1403 در مقایسه با مهر 1402 قبل از هر چیز نتیجه ی تفاوت محسوس در شرایط جوی دو سال است. در مهر 1402 چند سامانه بارشی و بادهای غربی کوتاه مدت باعث تهویه نسبی هوا شدند، اما در مهر 1403 تقریباً در تمام ماه مهر، هوای تهران در وضعیت پایداری قرار داشت. میانگین سرعت باد پایین بود، هیچ بارندگی مؤثری ثبت نشد و متاسفانه لایه وارونگی دما در بیشتر روزها در ارتفاعی بسیار پایین، پایدار ماند.

نوروزی با اشاره به داده های رسمی چند سال اخیر، آلاینده شاخص مهرماه تهران را ذرات معلق کمتر از 2/5 میکرون (PM2.5) معرفی می کند و می گوید: در آغاز فصل پاییز و با ورود به مهرماه، پایداری جو، کاهش ارتفاع لایه اختلاط و نبود باد مؤثر موجب می شوند ذرات حاصل از ترافیک و احتراق در لایه های پایین جو عملاً محبوس شوند.

به باور او، بازگشایی مدارس و دانشگاه ها، افزایش تردد روزانه و کوتاه تر شدن طول روز، ترافیک را در ساعات اوج صبح و عصر متمرکز کرده و کیفیت هوا را به سرعت کاهش می دهد.

نوروزی همچنین به نکته ای مغفول اشاره می کند: وضعیت بارندگی در مهر امسال و حتی ماه های قبل از آن در استان تهران و استان های همجوار بسیار بحرانی بوده است. نبود بارش و خشکی خاک سبب شده تا حتی در روزهای همراه با وزش باد، گردوغبار سطحی بلند شود و به جای پاک سازی هوا، به حجم ذرات معلق اضافه کند. این نشانه ای روشن از ترکیب شرایط جوی پایدار و شدت انتشار آلاینده ها است.

این کارشناس با تشبیه پایداری جو به درپوشی که مانع تهویه هوای آلوده می شود، می گوید: درست است که جو پایدار آلودگی را نگه می دارد، اما این انسان است که آن را تولید می کند.

بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا، نیز در گفت وگو با خبرآنلاین، مهرماه را به دلیل افزایش ترافیک، یکی از بحرانی ترین ماه ها برای آلودگی هوا می پندارد: وقتی در مهرماه مدارسی که در ماه های قبل فعالیتی نداشتند، بازگشایی می شوند و ساعات کاری به حالت عادی برمی گردد، معضل ترافیک تشدید می شود. این افزایش تردد و کاهش میانگین سرعت وسایل نقلیه، به طور مستقیم به افزایش انتشار آلاینده ها منجر می شود.

این ترکیب، مهرماه را به یکی از آلوده ترین ماه های سال تبدیل کرده؛ به طوری که در مهر 1404، تعداد روزهای ناسالم برای گروه های حساس به 19 روز رسیده است

بر اساس تحلیل نوروزی، بخش عمده آلودگی هوای تهران منشأ انسانی دارد: مطالعات معتبر داخلی و بین المللی نشان می دهد که منابع متحرک، شامل خودروهای سبک، وسایل نقلیه دیزلی و موتورسیکلت ها، بین 60 تا 85 درصد از انتشار ذرات معلق را تولید می کنند، در حالی که صنایع اطراف شهر، نیروگاه ها و منابع ثابت حدود 15 تا 30 درصد سهم دارند.

او کیفیت پایین سوخت، وضعیت نامناسب معاینه فنی خودروها و موتورسیکلت ها و تمرکز شدید ترافیک در ساعات اوج را از عوامل اصلی تولید آلاینده ها می داند و می گوید: این دو عامل در کنار افزایش ترافیک، مصرف سوخت، خشکسالی تاریخی و سست شدن بافت خاک، مهر و آبان امسال را به یکی از آلوده ترین دوره های سال های اخیر تبدیل کرده اند.

نوروزی انتقاد جدی از نبود داده های به روز دارد: یکی از جدی ترین ضعف های مدیریت آلودگی هوای کشور، به روز نبودن سیاهه انتشار آلاینده ها است. سال هاست که همان اعداد کلیشه ای30 درصد برای منابع ثابت و 70 درصد برای منابع متحرک، بدون بازنگری علمی تکرار می شود و رسانه ها هم ناچارند همان آمار قدیمی را بازنشر کنند. برخی هم چند درصد این طرف آن طرف می گویند که خیلی علمی و دقیق نشان داده شود.

ولی باید گفت که آخرین سیاهه انتشار قابل استناد برای تهران مربوط به حدود هفت سال پیش است. در این مدت، ترکیب ناوگان خودروها، کیفیت سوخت، رشد صنایع و حتی اقلیم تهران تغییر کرده است. مگر می شود در کلان شهری مثل تهران، هفت سال بگذرد و هنوز ندانیم سهم واقعی منابع ثابت، متحرک و خانگی در انتشار آلاینده ها چقدر است؟

نماینده سابق شهردار تهران در کمیته کاهش آلودگی هوا این وضعیت را غیرقابل قبول می داند و خواستار ورود سازمان حفاظت محیط زیست، پلیس راهور، وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت صمت و حتی نظارت مجلس و مدعی العموم برای به روزرسانی سیاهه انتشار است. او هشدار می دهد: تا زمانی که سیاهه انتشار دقیق نداشته باشیم، تصمیم گیری ها بر پایه داده های منقضی شده است و این یعنی ادامه دور باطل طرح های تکراری بدون تغییر واقعی در کیفیت هوا.

اشجعی نیز بر نقش منابع متحرک تأکید دارد: خودروهای دیزلی عامل اصلی انتشار ذرات معلق هستند و پس از آن ها، موتورسیکلت ها و خودروهای سواری نیز سهم دارند. افزایش تعداد ناوگان و کندی خروج خودروهای فرسوده، همراه با افزایش میانگین عمر ناوگان، انتشار آلاینده ها را تشدید کرده است.

او معتقد است که عدم تناسب بین ورود و خروج خودروهای فرسوده، یکی از عوامل اصلی افزایش آلودگی است.

نوروزی تفاوت شرایط جوی را دلیل اصلی افزایش روزهای ناسالم در مهر 1403 نسبت به مهر 1402 می داند: در مهر 1402، چند سامانه بارشی و بادهای غربی کوتاه مدت باعث تهویه نسبی هوا شدند، اما در مهر 1403، هوای تهران تقریباً در تمام ماه در وضعیت پایداری جو بود. میانگین سرعت باد پایین، هیچ بارندگی مؤثری ثبت نشد و لایه وارونگی دما در ارتفاع پایین پایدار ماند.

او اضافه می کند: افزایش طبیعی تعداد خودروها، بازگشایی مدارس و استفاده زودهنگام از سیستم های گرمایشی، حجم آلاینده ها را بالا برد. وقتی این انتشار بالا با هوای ساکن همراه می شود، شاخص کیفیت هوا به سرعت افزایش می یابد. هرچند این جهش را نمی توان صرفاً نوسان تصادفی دانست، بلکه نشانه ای از پایداری جوی شدید و نبود سیاست های کنترلی مؤثر است.

مهر سال قبل به گونه ای بود که هم آسمان همکاری نکرد هم زمین؛ نه باد و باران داشتیم که آلودگی را بشوید نه سیاستی تازه که از تولید آن جلوگیری کند.

نوروزی چشم انداز کیفیت هوای تهران در ماه های سردتر را نگران کننده و پرریسک توصیف می کند: با نزدیک شدن به زمستان، سامانه های پرفشار تقویت شده و وارونگی های دمایی طولانی تر می شوند. ارتفاع لایه اختلاط ممکن است به کمتر از 200 متر برسد و تهویه طبیعی عملاً از بین برود.

او هشدار می دهد که افزایش مصرف سوخت برای گرمایش و احتمال مازوت سوزی، منابع جدیدی از آلاینده ها را وارد هوای ساکن پایتخت می کند.

نوروزی با اشاره به 19 روز ناسالم در مهر 1404، پیش بینی می کند که در آذر، دی و بهمن، احتمال وقوع شرایط بسیار ناسالم جدی است. او پیشنهاد می کند: کنترل تردد خودروهای دیزلی در روزهای وارونگی، نظارت شدید بر سوخت نیروگاه ها، نوسازی ناوگان حمل ونقل عمومی و اطلاع رسانی شفاف به شهروندان، می تواند مسکن موقتی باشد. اما اگر فکر اساسی نشود، آلودگی هوا به یک بحران ساختاری و مزمن تبدیل خواهد شد.

نوروزی افزایش آلودگی در مهر 1403 و تداوم آن در 1404 را نشانه یک روند بلندمدت رو به وخامت می داند: از سال 1399، هر سال مهرماه با تعداد روزهای ناسالم بیشتری مواجه بوده ایم. شرایط اقلیمی خشک تر، پایداری جو بیشتر و ناوگان فرسوده بدون نظارت کافی، این روند را تشدید کرده اند. به عبارتی، ما با یک روند بلندمدت رو به وخامت مواجهیم نه یک استثنای فصلی. این وضعیت هشداری جدی برای آینده است که بدون مدیریت علمی و ساختاری، تشدید خواهد شد.