یارانه نقدی سال‌هاست به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای حمایتی دولت شناخته می‌شود. با وجود اصلاحات مختلف، نظام پرداخت یارانه نقدی همچنان نیازمند به‌روزرسانی برای شناسایی دقیق‌تر دهک‌های درآمدی است.
در تازه‌ترین تصمیم دولت، شاخص جدیدی با عنوان "خرید خرد" به فرآیند ارزیابی خانوارها اضافه شده است. بر اساس این شاخص، خانوار سه‌نفره‌ای که میانگین خرید خرد و اجاره‌بهای ماهانه‌اش طی شش ماه بیش از 50 میلیون تومان باشد، از فهرست دریافت‌کنندگان یارانه نقدی حذف خواهد شد.

یارانه نقدی به‌عنوان کمک مستقیم دولت به خانوارها، از سال 1389 در ایران پرداخت می‌شود. اما با گذشت زمان، به‌دلیل تورم، افزایش هزینه‌های زندگی و تغییر در ساختار اقتصادی جامعه، نیاز به بازبینی جدی در شیوه پرداخت یارانه نقدی احساس شد.
دولت با هدف عدالت اقتصادی و جلوگیری از پرداخت یارانه نقدی به پردرآمدها، تصمیم گرفت شاخص‌های دقیق‌تری برای دهک‌بندی طراحی کند. یکی از این شاخص‌ها، «خرید خرد» است که بیانگر رفتار مصرفی خانوارها در بازار واقعی است.

شاخص خرید خرد بر اساس تراکنش‌های کارتخوان فروشگاهی محاسبه می‌شود. این شاخص میزان هزینه واقعی خانوارها برای خرید روزمره را نشان می‌دهد.
به‌گفته وزارت تعاون و سازمان هدفمندی یارانه‌ها، میانگین شش‌ماهه خرید خرد خانوارها مبنای جدید دهک‌بندی است تا خطاهای احتمالی و نوسانات مقطعی در محاسبه درآمد حذف شود.
اگر مجموع خرید و اجاره خانوار سه‌نفره بیش از 50 میلیون تومان باشد، آن خانواده در دهک‌های بالاتر قرار گرفته و یارانه نقدی آن‌ها حذف خواهد شد.

پیش از این، دهک‌بندی بر اساس درآمد رسمی و گردش حساب‌ها انجام می‌شد؛ اما این روش به‌دلیل پنهان بودن بسیاری از درآمدهای غیررسمی، دقت کافی نداشت.
دولت با بررسی الگوهای مصرف متوجه شد که میزان خرید خرد روزانه، تصویر واقعی‌تری از وضعیت اقتصادی خانوارها ارائه می‌دهد.
به‌عبارت ساده، اگر یک خانوار خرید خرد بالایی دارد، نشان‌دهنده توان مالی بالاتر اوست و احتمالاً نیازی به دریافت یارانه نقدی ندارد.

بر اساس اعلام رسمی، برای هر فرد سقف خرید خرد ماهانه 10 میلیون تومان در نظر گرفته شده است.
بنابراین، خانوار سه‌نفره در صورتی که مجموع خرید ماهانه‌اش بیش از 30 میلیون تومان باشد، در خطر حذف از فهرست یارانه نقدی قرار می‌گیرد.
اگر اجاره‌بهای ماهانه نیز به این عدد اضافه شود و مجموع از 50 میلیون تومان در شش‌ماهه اخیر عبور کند، یارانه نقدی قطع خواهد شد.
این معیار با هدف عدالت اقتصادی و شفاف‌سازی مصرف واقعی طراحی شده است.

خانوارهای سه‌نفره‌ای که هزینه‌های ماهانه آن‌ها در سطح متوسط یا پایین قرار دارد، نیازی به نگرانی ندارند و همچنان یارانه نقدی خود را دریافت خواهند کرد.
اما خانوارهایی که به‌صورت مستمر خریدهای سنگین از فروشگاه‌ها یا اجاره‌های بالا پرداخت می‌کنند، به‌طور خودکار در دهک‌های بالاتر شناسایی می‌شوند.
به این ترتیب، یارانه نقدی به دست مستحقان واقعی می‌رسد.

شفافیت در ارزیابی مصرف خانوارها

کاهش خطا در شناسایی دهک‌ها

تمرکز بر هزینه واقعی به‌جای درآمد تخمینی

امکان تحلیل دقیق‌تر رفتار اقتصادی جامعه

کاهش امکان سوءاستفاده از یارانه نقدی توسط دهک‌های بالا

برخی از خانوارهای متوسط نگران حذف اشتباهی از فهرست یارانه نقدی هستند. کارشناسان تأکید دارند که میانگین شش‌ماهه برای جلوگیری از حذف ناعادلانه طراحی شده است.
به‌عبارت دیگر، اگر هزینه‌های خانوار فقط در یک ماه بالا باشد، منجر به حذف یارانه نقدی نمی‌شود.

یکی از بخش‌های مهم در شاخص جدید، افزودن اجاره‌بها به خرید خرد است.
به این ترتیب، دولت می‌تواند وضعیت واقعی خانوارها را دقیق‌تر تشخیص دهد؛ زیرا هزینه مسکن بخش بزرگی از مخارج خانوار است.
خانواری که ماهانه اجاره بالایی می‌پردازد، در دهک‌های بالاتر درآمدی قرار می‌گیرد و احتمال حذف یارانه نقدی برای آن بیشتر است.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند که شاخص خرید خرد از درآمد اعلامی دقیق‌تر است.
زیرا خریدهای روزانه و تراکنش‌های کارتخوانی به‌راحتی قابل رصد است و نمی‌توان آن را پنهان کرد.
برخلاف درآمدهای غیرشفاف، مصرف روزمره معیار واقعی‌تری برای سطح رفاه خانوارهاست.

به نظر می‌رسد دولت با اجرای این طرح، در مسیر اصلاح تدریجی نظام یارانه نقدی حرکت می‌کند.
هدف نهایی، کاهش پرداخت غیرهدفمند و تمرکز بر اقشار ضعیف است تا منابع محدود کشور بهتر مدیریت شود.
در فازهای بعدی، احتمال دارد معیارهای دیگری نیز به شاخص خرید خرد افزوده شود؛ مانند هزینه انرژی یا سفرهای خارجی.

یارانه نقدی به‌عنوان یکی از ابزارهای حمایتی دولت، وارد مرحله‌ای تازه از اصلاح و هدفمندی شده است.
افزودن شاخص خرید خرد به فرآیند دهک‌بندی، گامی مهم برای عدالت اقتصادی و جلوگیری از پرداخت غیرهدفمند است.
با اجرای دقیق و نظارت هوشمندانه، می‌توان امیدوار بود که یارانه نقدی به‌دست اقشار نیازمند واقعی برسد.