به گزارش پارسینه ؛ زنگ مدرسه به صدا در می آید. وقت رفتن به خانه است. بچه ها را نگاه می کنم که با خوشحالی به سمت مادرانشان می دوند. کمی پایین تر، چند کودک کار را سر چهارراه می بینم. می پرسم چرا در مدرسه نیستید؟ پاسخ می دهند پولمان کجا بود خانم؟ حتی نمی توانیم مداد و دفتر بخریم. خرج خانه می دهیم.

نزدیک میدان انقلابم. به لوازم التحریرفروشی ها سر می زنم. گویا قیمت لوازم التحریر در بازار با افزایش محسوسی همراه بوده است. بر اساس بررسی های میدانی و گفتگو با فروشندگان، نرخ انواع نوشت افزار و دفتر، نسبت به سال گذشته 20 درصد و در برخی اقلام دیگر تا 50 درصد افزایش داشته است.

آقای جعفری، یکی از فروشندگان لوازم التحریر می گوید: قیمت مداد ایرانی از حدود 9500 تومان شروع می شود و انواع خارجی آن تا بیش از 110 هزار تومان هم قیمت دارند. خودکار از حدود 8500 تومان آغاز می شود و برندهای ژاپنی تا 200 هزار تومان هم فروخته می شوند.

دفتر معمولی 40 برگ ایرانی، حدود 50 هزار تومان است اما دفترهای چرمی و لاکچری تا یک میلیون تومان هم قیمت دارند. دفتر 200 برگ مرغوب ایرانی در حدود 230 هزار تومان و نوع خارجی آن بین 700 تا 800 هزار تومان عرضه می شود. اگر بخواهیم برای یک دانش آموز مقطع ابتدایی، وسایل ضروری شامل چند دفتر، مداد، پاک کن، تراش، مدادرنگی و سایر اقلام پایه را تهیه کنیم، به حدود چهار میلیون تومان نیاز داریم.

در حالی که اگر والدین بخواهند مجموعه کامل تری شامل آبرنگ، پاستل، مدادرنگی باکیفیت و لوازم تزیینی تهیه کنند، این مبلغ ممکن است به بیش از 4.5 تا 5 میلیون تومان برسد. برای مقاطع راهنمایی و دبیرستان، به دلیل تعداد بیشتر دفاتر و خودکارها این رقم بالاتر می رود. کیفیت برخی اقلام ایرانی مانند پاک کن اصلا مناسب نیست و گاهی حتی موجب حساسیت دست بچه ها می شود. ما به هیچ عنوان پاک کن ایرانی را به مشتری هایمان توصیه نمی کنیم.

محمد رضایی، فروشنده لوازم التحریر هم می گوید: الان اگر بخواهیم وسایل موردنیاز پایه مثل مداد، پاک کن، دفتر، خط کش، تراش، مدادرنگی، چسب، خمیر بازی و گل سفالگری را تهیه کنیم هزینه از حدود دو میلیون و 500 هزار تومان شروع می شود. این مبلغ برای مدل های ساده و ایرانی است، اما اگر بخواهیم وسایل با کیفیت بالاتر، با برند معروف تر یا خارجی انتخاب کنیم، هزینه ممکن است تا حدود چهار میلیون تومان هم برسد.

در مورد دانش آموزان دبیرستانی، چون نیاز به تعداد بیشتری دفتر، خودکار، ماشین حساب، ماژیک و لوازم خاص دارند، هزینه لوازم التحریر ایرانی از حدود چهار میلیون و نیم تا پنج میلیون تومان می رسد.

آقای رضایی اعتقاد دارد کیفیت لوازم التحریر ایرانی در سال های اخیر خیلی بهتر شده است. مثلا مداد، پاک کن، دفتر و حتی مدادرنگی های ایرانی در بعضی برندها واقعا با محصولات خارجی برابری می کنند، ولی قیمتشان دو تا سه برابر پایین تر از محصولات خارجی است. به همین جهت برخی خانواده ها ترجیح می دهند به سراغ تولیدات داخلی بروند. البته باید بدانید که قیمت اقلام ایرانی هم نسبت به سال گذشته 20 تا 30 درصد افزایش یافته است.

با خودم فکر می کنم اقتصاد، یکی از مهم ترین چالش هایی است که همه خانواده ها با آن دست به گریبانند اما آیا عوامل دیگری هم در بازماندن کودکان و نوجوانان از تحصیل دخیلند؟ برای یافتن اطلاعات دقیق تر به سراغ ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین وزارت آموزش و پرورش در دوره وزارت آقای حمیدرضا حاجی بابایی می روم.

بازماندگان از تحصیل

ابراهیم سحرخیز با اشاره به وضعیت بازماندگان از تحصیل در کشور می گوید: در سال های اخیر، با وجود تلاش های گسترده برای افزایش نرخ پوشش تحصیلی، هنوز بین 900 هزار تا یک میلیون و صدهزار کودک در کشور از تحصیل بازمانده اند. به گفته او، این آمار البته به روز نیست و نبود آمار دقیق، یکی از معضلات مهم در این زمینه است؛ زیرا تنها آمار دقیق است که عمق فاجعه را نشان می دهد.

در دوره ابتدایی، پوشش تحصیلی به حدود 98 تا 98.5 درصد رسیده است، اما هنوز یک و نیم تا دو درصد از کودکان به دلایل متعددی، موفق به حضور در مدرسه نمی شوند.

محدودیت دسترسی به مدارس در مناطق دورافتاده و برای کودکان کوچ نشین، مشکلات هویتی و قانونی از جمله نداشتن شناسنامه و کمبود امکانات برای کودکان با نیازهای ویژه یا معلولیت های جسمی و ذهنی، مانع از تحصیل بسیاری از کودکان شده است. نوع نگرش فرهنگی والدین و نبود آگاهی کافی درباره توانایی ها و شرایط فرزندان نیز از عوامل بازماندگی به شمار می آید که کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست، بخش قابل توجهی از این گروه را تشکیل می دهند.

او درباره پوشش تحصیلی متوسطه دوم می گوید: در دوره متوسطه دوم، پوشش تحصیلی به حدود 80 تا 82 درصد کاهش می یابد. مشکلات اقتصادی و معیشتی خانواده ها باعث می شود که نوجوانان مجبور به کار شوند یا ادامه تحصیل را کم اهمیت بدانند. مشاهده بیکاری یا عدم موفقیت تحصیلی اعضای بزرگ تر خانواده، به ویژه برادران و خواهران، انگیزه دانش آموزان را کاهش می دهد و این کاهش انگیزه به تدریج، سبب ممانعت از تحصیل در مقاطع بالاتر و حتی دانشگاه می شود. این موضوع، یکی از دلایل کاهش معدل و انگیزه تحصیلی است.

کاهش معدل دانش آموزان و بی انگیزگی تحصیلی، تنها ناشی از مشکلات فردی نیست، بلکه نتیجه ترکیبی از مسائل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است.

دلایل بی انگیزگی

آقای سحرخیز می گوید: بی انگیزگی تحصیلی اکنون به مناطق دورافتاده شهری و روستایی و حتی به برخی مناطق قومی مانند سیستان و بلوچستان رسوخ کرده است. در گذشته بیشتر، دختران با این مشکل مواجه بودند اما اکنون نوعی بی میلی به تحصیل در پسران نیز شایع شده است. دانش آموز می بیند که برادر یا خواهر بزرگترش، حتی با وجود تحصیلات عالیه، بیکار است و این اثر مستقیم روی انگیزه های او دارد. وقتی آینده روشنی پیش روی جوانان قرار نداشته باشد و فرصت های شغلی عادلانه فراهم نشود، انگیزه تحصیلی به شدت کاهش می یابد.

به گفته او مقابله با این چالش ها نیازمند توجه ویژه به مناطق محروم، ارتقای کیفیت آموزش، آگاهی بخشی به والدین و فراهم سازی امکانات مناسب برای کودکان با نیازهای ویژه است.

سحرخیز همچنین بر تغییر نگرش های فرهنگی و اجتماعی و ایجاد فرصت های برابر آموزشی برای تمامی کودکان تأکید می کند تا بازماندگی از تحصیل کاهش یابد و عدالت آموزشی، تحقق پیدا کند.
معاون پیشین وزارت آموزش و پرورش می افزاید: یکی دیگر از چالش ها نبود نظارت و برخورد قانونی کافی با والدینی است که مانع حضور فرزندشان در مدرسه می شوند.

ما قانون تحصیل اجباری در دوره ابتدایی را داریم اما سازوکارهای قانونی برای اجرا و پاسخگویی والدین به اندازه کافی مؤثر نیست. در بسیاری از کشورها عدم حضور کودکان در مدرسه با محرومیت های اجتماعی یا مالی همراه است. در ایران نیز می توان از ابزارهایی مثل تعلیق یارانه، محدودیت خدمات اجتماعی یا پیگیری قانونی برای والدین استفاده کرد تا مسئولیت پذیری آن ها افزایش یابد.

وزارت آموزش و پرورش، امکان رصد و شناسایی این کودکان را دارد. در زمان فعالیت من ، سالانه بین 50 تا 100 هزار دانش آموز پایه اول ابتدایی بررسی می شدند تا مشخص شود چه درصدی به مدرسه آمده اند، چه خانواده هایی مانع بوده اند و آیا مشکلات اقتصادی یا قانونی وجود دارد یا خیر. اجرای دقیق این نظارت ها و پیگیری قانونی والدین می تواند نقش مهمی در کاهش بازماندگی از تحصیل داشته باشد.

توجه به محرومیت ها

معاون پیشین وزارت آموزش و پرورش درباره تأسیس نهضت سوادآموزی می گوید: اگر بخواهیم درباره بازماندگان از تحصیل صحبت کنیم، باید به سابقه تاریخی موضوع هم نگاه کنیم. در سال های اولیه انقلاب، نهضت سوادآموزی تأسیس شد تا بی سوادی را ریشه کن کند. با این حال، هر بار که آمار ارائه می شود، حدود 10 میلیون بی سواد یا کم سواد داریم. این آمار نشان می دهد که اگر کودکان بازمانده از تحصیل در دوره ابتدایی مورد توجه قرار نگیرند، در طول زمان این عدد به یک عدد بزرگ تبدیل خواهد شد که شایسته کشور مان نیست.

سحرخیز می افزاید: خیلی از دانش آموزان، توان اقتصادی کافی برای تحصیل در دوره متوسطه را ندارند، زیرا هزینه ها با افزایش سن دانش آموز بیشتر می شود. به عنوان مثال درحال حاضر اگر بخواهیم یک دست لباس، کیف، کفش و لوازم ضروری برای دانش آموز تهیه کنیم، هزینه آن حدود 10 میلیون تومان است. هزینه سرویس مدارس در شهرستان ها بین 500 هزار تومان تا یک میلیون تومان است. این مسائل باعث می شود شعار آموزش رایگان و دسترسی آسان به آموزش با کیفیت، به یک رویا تبدیل شود. آموزش و پرورش باید بررسی کند که چه کودکانی به دلیل معلولیت، مشکلات اقتصادی یا محرومیت فرهنگی از مدرسه بازمانده اند و این اطلاعات را شفاف منتشر سازد. حتی اگر دولت، توانایی کامل نداشته باشد، مؤسسات، انجمن ها و تشکل های مردمی می توانند به خانواده ها کمک کنند.

آقای سحرخیز درباره تقویت آموزش ابتدایی تأکید می کند: هزینه ای که برای آموزش ابتدایی صرف می شود، بازده بسیار بالایی دارد. اگر آموزش ابتدایی تقویت شود، نیروی انسانی باسوادی تربیت می شود که می تواند در آینده، توسعه کشور را پیش ببرد. همین یک میلیون نفر کودک بازمانده از تحصیل ـ در مقایسه با 16 میلیون نفر دانش آموز ـ عدد قابل توجهی است و بی توجهی به آن ، اثرات بلندمدتی خواهد داشت.

او درباره تفاوت های منطقه ای می گوید: در برخی استان ها مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان و ... تعداد بازماندگان از تحصیل بیشتر بوده و پایین ترین معدل ها در این مناطق ثبت شده است که نشان می دهد فقر اقتصادی، محرومیت فرهنگی و اجتماعی و شرایط منطقه ای، رابطه مستقیمی با عملکرد تحصیلی دانش آموزان دارند. برای مقابله با این چالش ها، باید منابع و امکانات لازم برای کودکان با نیازهای ویژه، مناطق محروم و خانواده های کم برخوردار فراهم شود تا فرصت های برابر آموزشی برای همه کودکان ایجاد شود.