وضعیت پیش‌روی جامعه ایرانی اکنون پیچیده و در ساحت‌های مختلف خطیر و درهم‌تنیده شده است؛ شناخت درست و تبیین مسائل بنیادین امروز کشور و تأثیر تنگناها و بحران‌های مرتبط با آنها در حال و آینده ایران، مسئولیتی فراگیر و تاریخی است. نهادهای علمی و حرفه‌ای و مدنی نیز نمی‌توانند خود را از شمول این مسئولیت بر‌کنار بدانند و در برابر دردها و دغدغه‌های جامعه بی‌تفاوت باشند. بیم‌ها و نگرانی‌های برآمده از تغییرات پرشتاب و پردامنه شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور، توجه به اصلی‌ترین مسئله جامعه ایران، یعنی حفظ و بازسازی همبستگی اجتماعی و توسعه و رفاه جامعه را بیشتر کرده است.

فهم رویدادهای کنونی و آینده ایران مستلزم داشتن تصویری کلان از مؤلفه‌های اصلی موقعیت کنونی ایران است. این مؤلفه‌ها به طور مشخص حوزه‌های سیاست خارجی، سیاست داخلی، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ و ارتباطات را شامل می‌شود. اتحادیه انجمن‌های علوم‌ اجتماعی ایران که متشکل از 17 انجمن معتبر علمی و مدنی در حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی است و همه اعضای نهادی آن در طول دهه‌های متمادی مطالعه وضعیت جامعه ایران و تهدیدها و فرصت‌‌های پیش‌روی کشور را در کانون توجهات خود داشته‌اند، در این شرایط دشوار وظیفه خود دانست که در حد توان فراخوانی علمی و مدنی برای فهم درست مخاطرات و کنش مناسب در روند گشودن افقی دور از نگرانی داشته باشد.

ایران امروز در نقطه عطفی تاریخی قرار گرفته است. اتحادیه انجمن‌های علوم اجتماعی ایران، با درک حساسیت و پیچیدگی شرایط کنونی، ضمن ابراز نگرانی عمیق از تشدید فشارهای بین‌المللی، بازگشت تحریم‌ها و خطر جنگ، بر مسئولیت تاریخی خود در تبیین وضعیت موجود و ارائه راهکارهای خردمندانه تأکید می‌ورزد. اتحادیه بر این باور است که ایران، به ‌عنوان کشوری با تمدن و فرهنگ کهن و مردمی صلح‌طلب، خواهان تعامل سازنده با جهان و حل اختلافات از مسیر دیپلماسی و گفت‌وگو است. در این وضعیت خطیر از یک سو، فشارهای ناشی از تحریم‌ها و اجرای مکانیسم ماشه، زندگی روزمره مردم به‌ویژه دهک‌های محروم و کم‌برخوردار را با دشواری‌های فراوانی مواجه کرده و از سوی دیگر، خطر تشدید تنش‌های بین‌المللی و احتمال جنگ، آینده کشور را با ابهام روبه‌رو کرده است. در چنین فضایی، نخستین مسئولیت نشان‌دادن رویکرد و عزم سیاسی و اجرایی برای عادی‌‌شدن زندگی جاری مردم است. باید به‌ طور واقع‌بینانه و بدون فرافکنی و انکار واقعیت‌ها، علت‌ها و پیامدهای این وضعیت به صورت بی‌طرفانه و شجاعانه برای افکار عمومی تبیین شود. در شرایط کنونی، پرهیز از نگرش‌ها و اقداماتی که به تشدید بحران کنونی می‌انجامد، ضرورت حیاتی دارد، از جمله:

- پرهیز از دوگانه‌سازی‌های مخرب: هرگونه گفتار و کنشی که جامعه را به قطب‌های متعارض تقسیم کند، به انسجام ملی لطمه می‌زند و زمینه را برای مداخلات خارجی فراهم می‌کند.

- اجتناب از رادیکالیزه‌کردن فضای سیاسی: تندروی و افراط‌گرایی، چه در عرصه داخلی و چه در روابط خارجی، فقط بر دامنه بحران می‌افزاید.

- پرهیز از حالت انتظار برای جنگ: حالت انتظار بدون زمان و مکان برای جنگ یک ابزار عملیات روانی و آزار جمعی مردم ایران است که هدفش مختل‌کردن زندگی و ضربه‌زدن به اقتصاد است.

- نبود تمرکز بر مقصریابی و گذشته‌گرایی: در شرایط حساس کنونی، پرداختن به خطاهای گذشته و نقد رویکردها و راهبردها و سازوکارهای غلط و مقصریابی، تمرکز بر راه‌حل‌های آینده را به حاشیه می‌کشاند و توان جامعه را تحلیل می‌برد. البته این به معنی مبارزه‌نکردن با فساد سیستماتیک و روابط رانت‌محوری که رقابت و نوآوری را سرکوب و عدالت را مخدوش می‌کند، نیست.

- پرهیز از انزوای بین‌المللی: هر اقدامی که منجر به تقویت اجماع جهانی علیه ایران شود، باید بازبینی شود. ایران نباید در موضعی قرار گیرد که جهان در برابر آن متحد شود. تلاش اسراییل و آمریکا و به‌تازگی اروپا، امنیتی‌‌سازی چهره ایران و شکل‌دهی اجماع جهانی از طریق تقویت پروژه ایران‌هراسی است.

دعوت از نهادهای اندیشه‌ای و کنشگران مدنی

اتحادیه انجمن‌های علوم اجتماعی ایران از همه اندیشمندان، نخبگان، کنشگران مدنی و شهروندان دعوت می‌کند تا با خردورزی و تعمق در وضعیت کنونی، در راستای تحقق موارد زیر تلاش کنند:

- بازتعریف روایت ایران: باید روایتی از ایران ارائه شود که بر صلح‌طلبی، گفت‌وگو، تعامل سازنده و مسئولیت‌پذیری بین‌المللی تأکید دارد. ایرانیان نه یک تهدید، بلکه بخشی از جامعه جهانی هستند که خواهان مشارکت در توسعه و ثبات منطقه و جهان‌اند.

- تقویت تاب‌آوری اجتماعی: در شرایط دشوار فعلی، انسجام داخلی و همبستگی اجتماعی بزرگ‌ترین پشتوانه ملی است. باید با تقویت نهادهای مدنی، رسانه‌های مستقل و فضای گفت‌وگو، جامعه را در برابر فشارها مقاوم ساخت.

- ارائه راهکارهای مبتکرانه برای خروج از بن‌بست: نهادهای علمی و مدنی و نخبگان و کنشگران می‌توانند با ارائه ایده‌های نو در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی، راه‌حل‌های عملی برای کاهش تنش و مدیریت تحریم‌ها ارائه دهند، بنابراین باید کار علمی مطالعاتی دقیق بر روی تحریم‌ها انجام شود و نهادی در داخل کشور به صورت خاص برای این موضوع و کاهش اثرات آن کار کند و حتی روش‌های مهندسی معکوس تحریم‌ها را به‌ منظور مبارزه با انحصار و فساد به دولت و فعالان بخش خصوصی ارائه کند تا با جلوگیری از تنزل شرایط زندگی مردم، بازی و فشار روانی آمریکا و اروپا خنثی شود.

- تعامل سازنده با حاکمیت: جامعه نخبگانی می‌تواند با حفظ استقلال فکری، در نقش مشاوری دلسوز، حاکمیت را به سوی سیاست‌های عاقلانه و مردم‌محور هدایت کند.

درخواست از حاکمیت و دولت

حاکمیت و دولت هم ضروری است با درک حساسیت شرایط خطیر کنونی راهبردها و رویکردهای جدید و اصلاحی و زمینه‌های لازم را برای تحقق انسجام ملی فراهم آورد:

• توجه مؤثر و ملموس به حل مسئله اقتصادی و تأمین نیازهای معیشتی: اولویت نخست، تأمین نیازهای اولیه مردم و کاهش فشار اقتصادی بر اقشار کم‌درآمد است.

• گشایش فضای رسانه‌ای و مدنی و رفع فیلترینگ: امکان حضور صداهای مختلف و نخبگان در عرصه عمومی و تسهیل نظام امن ارتباطی فراهم شود تا گفت‌وگوی ملی زمینه‌ساز طرح راهکارهای جمعی شود.

• حل بحران مدیریت و ارائه چشم‌انداز روشن و اعتمادآفرین: باید ناکارآمدی‌ها، ناترازی‌ها و نوسانات شدید در سیاست‌های اقتصادی را تعدیل کرد و افق و راه روشن برای توسعه ترسیم کرد تا سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی بتوانند اعتماد کنند.

• شفافیت و مبارزه واقعی با فساد: با ایجاد یک نهاد فراقوه‌ای برای مبارزه با فساد، شفاف‌سازی درآمدها و هزینه‌های نهادهای دولتی و خصولتی و حذف رانت، باید اولین گام محکم را برای بازگرداندن اعتماد عمومی برداشت.

• کاهش شکاف دولت و ملت: با وجود سطح بالای انسجام مردم در قبال تجاوز خارجی، دولت و حاکمیت هنوز نتوانسته‌اند پاسخ درخور و شایسته‌ای برای آزادی‌های مدنی بیشتر، مشارکت سیاسی گسترده‌تر و رفاه اقتصادی مردم ارائه کنند؛ بنابراین لازم است دولت و حاکمیت در این زمینه برنامه‌های عملی و اجرایی مشخص و مشهودی ارائه کنند.

• دیپلماسی فعال و هوشمند: دفع جنگ و تحریم‌ها برای کشور حیاتی است. برای تحقق این هدف ضروری است که حاکمیت با بهره‌گیری از دیپلماسی کارآمد، از انزوای بین‌المللی کشور جلوگیری کرده و زمینه‌های تعامل با جهان با هدف رفع تحریم‌ها و بازگشت به جامعه بین‌المللی را فراهم کند. همچنین ایران با همسایگان خود روابط اقتصادی و امنیتی سازنده‌ برقرار کند تا ضمن تأمین امنیت ملی، بازارهای جدیدی برای اقتصاد ایران بگشاید. در پایان اتحادیه انجمن‌های علوم اجتماعی ایران باور دارد که ایران امروز بیش از هر زمان دیگر به «عاملیت جمعی» نیازمند است؛ عاملیتی که در پرتو خردورزی، اتحاد و مسئولیت‌پذیری همگانی، می‌تواند کشور را از این گذرگاه سخت تاریخی عبور دهد. ما از همه ایرانیان دعوت می‌کنیم تا با پرهیز از اقدامات شتاب‌زده و ساختارشکن، در مسیر تقویت انسجام ملی و ارائه تصویری مثبت از ایران در جهان گام بردارند.

ایران خواهد ماند، چرا‌که خرد جمعی و اراده ملت، سد استواری در برابر هرگونه تهدید و بحران است. تاریخ ایران گواهی می‌دهد که این ملت در سخت‌ترین شرایط هم توانایی ایستادگی و ماندگاری داشته‌ است.