ناباروری امروز به یکی از مهم ترین چالش های حوزه سلامت در ایران و جهان تبدیل شده است؛ مشکلی که هم زنان و هم مردان را درگیر می کند و دلایل آن می تواند از عوامل ژنتیکی تا شرایط محیطی و سبک زندگی متفاوت باشد. در حالی که برخی مشکلات ژنتیکی از بدو تولد همراه فرد هستند و با رسیدن به سن بلوغ آشکار می شوند، عوامل محیطی همچون تغذیه ناسالم، قرار گرفتن در معرض اشعه و گرما، ابتلاء به بیماری های عفونی، مصرف داروهای خاص یا حتی آسیب های ناشی از حوادث، نقشی جدی در بروز ناباروری دارند.

بسیاری از این موارد با اصلاح سبک زندگی، مشاوره پزشکی، غربالگری ژنتیکی و چکاپ های منظم قابل پیشگیری یا کنترل هستند. از سوی دیگر، پیشرفت های پزشکی در حوزه درمان ناباروری، از جراحی های ساده و داروهای محدود تا روش های پیشرفته ای مانند تزریق داخل رحم (IUI)، لقاح آزمایشگاهی (IVF) و تزریق اسپرم داخل سیتوپلاسمی (ICSI)، فرصت های تازه ای برای فرزندآوری زوج های نابارور فراهم کرده است. به گفته کارشناسان، سن یکی از عوامل کلیدی در موفقیت درمان ناباروری است و اقدام به فرزندآوری در سال های اولیه بلوغ باروری، شانس بیشتری برای بارداری طبیعی یا کمک باروری به همراه دارد.

در همین راستا با حمید چوبینه دانشیار بیولوژی تولید مثل دانشگاه علوم پزشکی تهران، رییس انجمن علمی باروری و ناباروری و رییس انجمن جنین شناسی و بیولوژی تولید مثل ایران گفتگویی داشتیم.

چوبینه: ناباروری می تواند هم در زنان و هم در مردان بروز کند و دلایل آن به دو دسته اصلی عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی تقسیم می شود. بخشی از علل ناباروری به ژنتیک خانواده مربوط است که معمولاً در گذر زمان و با رسیدن فرد به بلوغ آشکار می شود. در این شرایط، درمان ها با محدودیت هایی روبه رو هستند، اما روش های کمک باروری از جمله اهدای سلول های جنسی یا اصلاح اختلالات کروموزومی می توانند بخشی از مشکلات را کاهش دهند.

در برخی خانواده ها، اختلال در دستگاه تولید مثل به دلیل مشکلات ژنتیکی مشاهده می شود. در چنین مواردی متخصصان زنان یا اورولوژی از طریق روش های اصلاحی و درمان های پیشرفته اقدام می کنند، هرچند این روند ساده نیست. با این حال پیشرفت دانش و تکنولوژی های درمان ناباروری در ایران و جهان، امیدهای تازه ای برای زوج ها ایجاد کرده است.

از سوی دیگر بخشی از عوامل ناباروری قابل پیشگیری است و والدین می توانند با مشاوره ژنتیک پیش از بارداری، از انتقال برخی بیماری های ژنتیکی به فرزندان خود جلوگیری کنند؛ همچنین مراقبت های فردی در طول زندگی نقش مهمی در پیشگیری از ناباروری دارد.

عوامل محیطی نیز تأثیر زیادی بر باروری دارند. حوادثی مانند تصادف می تواند به بافت بیضه در مردان یا رحم و تخمدان در زنان آسیب وارد کرده و منجر به ناباروری شود. علاوه بر این، سبک زندگی و محیط شغلی افراد اهمیت بالایی دارد. به عنوان مثال، مردانی که در معرض گرمای شدید، اشعه یا فعالیت های طولانی مدت نشسته قرار دارند، بیش از دیگران در معرض خطر قرار می گیرند.

استفاده مداوم از لپ تاپ روی پا یا کار در شغل هایی مانند جوشکاری و دندان سازی نیز می تواند با افزایش حرارت، آسیب هایی به دستگاه تولید مثل وارد کند. توجه به تغذیه سالم، پرهیز از قرار گرفتن طولانی در محیط های پرحرارت و رعایت نکات ایمنی شغلی می تواند خطر ناباروری را کاهش دهد.

نقش ژنتیک و عوامل محیطی در ناباروری چیست؟

چوبینه: ناباروری در هر دو جنس زنان و مردان دیده می شود و دلایل آن به دو گروه اصلی عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی تقسیم می شود. عوامل ژنتیکی معمولاً با رسیدن به سن بلوغ آشکار می شوند و در مواردی به دلیل شدت اختلالات، درمان ساده ای ندارند؛ در چنین شرایطی روش هایی مانند اهدای سلول های جنسی یا اصلاح کروموزومی می تواند به بهبود شانس باروری کمک کند.

بخشی از ناباروری ها ناشی از مشکلات ژنتیکی دستگاه تولید مثل است، این مشکلات با روش های اصلاحی و درمان های پیشرفته توسط متخصصان زنان و اورولوژی قابل مدیریت است، هرچند مسیر درمان ساده نیست؛ با این حال پیشرفت تکنولوژی های کمک باروری در ایران و جهان باعث شده تا امیدهای جدیدی برای خانواده ها ایجاد شود.

در کنار علل ژنتیکی، عوامل محیطی نقش پررنگی در ناباروری دارند. قرار گرفتن در معرض اشعه، مصرف برخی مواد غذایی و هورمونی، استفاده از افزودنی های خوراکی مضر و حتی ابتلاء به بیماری های عفونی می تواند به دستگاه تولید مثل زنان و مردان آسیب وارد کند. عفونت های مکرر در طول زندگی، تغذیه ناسالم و تماس با سموم از مهم ترین دلایل ناباروری محسوب می شوند.

همچنین مشاغلی که فرد را در معرض گرما، اشعه یا مواد شیمیایی قرار می دهند، خطر ناباروری را افزایش می دهند. به ویژه در مردان، به دلیل قرار گرفتن بیضه ها در خارج از محوطه شکمی، خطر آسیب پذیری بیشتر است. استفاده مداوم از لپ تاپ روی پا، کار در محیط های پرحرارت یا نشستن طولانی مدت از دیگر عوامل مؤثر بر ناباروری آقایان عنوان می شود.

روش های پیشگیری از مشکلات ناباروری چیست؟

چوبینه: برای پیشگیری از این مشکلات، چکاپ های منظم، مراجعه دوره ای به مراکز ناباروری و مشاوره با پزشکان زنان و اورولوژیست تأکید دارند. همچنین ذخیره سازی سلول های جنسی در سنین باروری به ویژه برای افرادی که به دلیل بیماری هایی مانند سرطان مجبور به شیمی درمانی هستند، اقدامی مؤثر برای حفظ شانس فرزندآوری در آینده است.

همچنین توجه به زمان مناسب ازدواج و فرزندآوری است، در صورتی که شرایط ازدواج فراهم نباشد، ذخیره سلول های جنسی در بانک های تخصصی می تواند گزینه ای پیشگیرانه باشد.

در مورد درمان ناباروری نیز، روش ها از اصلاح سبک زندگی و مشاوره های تخصصی آغاز می شود و در صورت لزوم تا اهدای سلول جنسی یا جنین ادامه می یابد. به گفته متخصصان، بسیاری از زوج ها حتی با اصلاح زمان بندی روابط زناشویی و آگاهی از شرایط مقاربت مناسب، می توانند شانس بارداری خود را افزایش دهند.

روش های درمان ناباروری در ایران چگونه است؟

چوبیه: در برخی موارد، زوج ها به جراحی های ساده توسط متخصصان زنان و اورولوژی نیاز دارند تا مشکلات دستگاه تولید مثل اصلاح شود و امکان باروری طبیعی فراهم گردد اما در شرایط پیچیده تر، استفاده از روش های کمک باروری ضروری است. یکی از این روش ها تزریق داخل رحم یا آی یوآی (IUI) است که در آن اسپرم پس از فرآوری در آزمایشگاه، به رحم زن منتقل می شود؛ اگر این روش نتیجه بخش نباشد، لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف (IVF) می روند. در این تکنیک، تخمک و اسپرم هر دو در محیط آزمایشگاه ترکیب شده و جنین حاصل پس از چند روز پرورش، توسط جنین شناس به رحم مادر منتقل می شود.

از دیگر پیشرفت های پزشکی در این حوزه، تزریق اسپرم داخل سیتوپلاسمی (ICSI) است که با استفاده از سوزن های میکروسکوپی انجام می شود، در این روش هم زمان امکان بررسی ژنتیکی جنین نیز وجود دارد و تنها جنین های سالم و با کیفیت به رحم مادر انتقال می یابند.

آیا افزایش سن می تواند تأثیری در ناباروری بگذارد؟

چوبینه: افزایش سن، به ویژه در زنان، احتمال موفقیت درمان ناباروری را کاهش می دهد. بنابراین، توصیه می شود زوج ها در سنین پایین تر برای فرزندآوری اقدام کنند. با این حال، حتی در سنین بالاتر نیز فناوری های نوین باروری امکان فرزندآوری را هرچند با درصد موفقیت کمتر فراهم می کنند.

در مواردی که زوج ها سلول های جنسی سالم ندارند، اهدای تخمک یا اسپرم با رعایت قوانین شرعی، اخلاق پزشکی و ملاحظات اجتماعی می تواند گزینه ای برای فرزندآوری باشد. این روش نیز تحت نظارت دقیق مراکز تخصصی ناباروری در کشور انجام می شود.

ایران همگام با پیشرفت های جهانی در حوزه درمان ناباروری حرکت کرده و امروزه بسیاری از فناوری های نوین کمک باروری در مراکز تخصصی کشور در دسترس است.