به نقل از خبرآنلاین، علی نیکویی، دکتری پژوهش هنر و کارشناس ارشد تاریخ ایران باستان: اسطوره مهر از کهن ترین اساطیر ایران است؛ این باور بر بسیاری از آیین ها و ادیانِ بعد از خود تأثیر مستقیم نهاده که تألیفات بسیاری توسط محققان غربی و ایرانی درباره آن نوشته شده؛ تأثیر آن بر ادیان زرتشتی، مسیحیت، یهود و برخی از آیین های اسلامی و عرفان های شرقی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته. آیین پر رمز و راز مهر در دوران باستان از خاستگاه خود (ایران) توسط نظامیان و جنگاوران به سوی غرب می رود و مورد پذیرش و اقبال قرار می گیرد و برای ایزد مهر، مهرکده های بسیاری در سرتاسر امپراطوری روم از ترکیه و سوریه امروزی تا آلمان، لهستان، ایتالیا، فرانسه... ساخته می شود.

در دوران شاهنشاهی ساسانی با رسمی شدن دین زرتشتی آثار و نشانه های دین مهرپرستی در ظاهر از میان می رود و اکثر معابدِ مهری تبدیل به آتشکده های زرتشتی می شود و جای ستایش مهر، ستایش خداوندگار زرتشت یعنی اهورامزدا فراگیر می گردد؛ اما این به معنی پایان باورهای مهرپرستی در ایران باستان نبود؛ بلکه مهرپرستی با دگردیسی در آیین زرتشتی به حیات خویش ادامه داد و رسوم آداب آن در دین جدید زرتشتی رسوخ نمود و این بار ایزدِ مهر یاور اهورامزدا شد. پس از شکست ساسانیان از اعراب مسلمان و ورود اسلام به ایران و درآمدن ایرانیان به دین اسلام بسیاری از آتشکده ها مبدل به مساجد شدند و این بار نیز رسوم مهری با دگردیسی در آیین های اسلامی تداوم یافت! امروزه ما ایرانیان و تمام ساکنان فلات ایران بسیاری از آیین های مهری را که رنگ دینی یا عرفی گرفته انجام می دهیم بدون آن که بدانیم ریشه آن این کهن الگوی ایرانشهری است که هزاره هاست زنده و پویا مانده. این یادداشت می کوشد تا شما را تا اندازه ای بسیار کم با این آیین کهن آشنا نماید.

مهر از واژه میتره یا میثره از ریشه هندوایرانی است. در اوستا میثره ، پهلوی (میتر)، میترا یکی از ایزدان ایران باستان شناخته می شود و امروزه در پارسی به نام مهر و میترا از آن نام برده می شود. دهخدا برای واژه مهر، معانی زیر را در کتابش آورده است: عشق، محبت، حب، دوستی، داد، عهد، پیمان؛ در فارسی پسین واژه مهر شکل متأخر واژه میترا است که به معنی خورشید است. یک نکته ظریف در مورد خورشید و مهر شایان توجه است که نزد ایرانیان باستان خورشید مقام والایی داشته؛ اما ایزد آن هور، مقام چندان مهمی نداشته است؛ بنابراین ستایش آفتاب درحقیقت ستایش مهر یا میثره بوده است؛ آن چیز که در میان ایرانیان باستان به خورشید درجه بالای تقدس می داد صرفا خورشید بودنش نبود؛ بلکه انوار خورشید بود و مهر ایزد نور است. بهترین تفسیر از ارتباط خورشید و میترا می تواند این باشد که: میترا خودِ خورشید نیست، بلکه نور و روشنایی است که تاریکی را زائل می کند تا زندگی و شادمانی را به زمین هدیه دهد و با گرما و انوارش طبیعت را بارور سازد، دیوهایی که در تاریکی به سر می برند و سبب انتشار گناه و نافرمانی و ناپاکی و خشکی و بی برکتی زمین می شوند را دور می نماید. در ادبیات دینی ایرانیان، جایگاه قرارگیری خورشید و میترا کاملا مشخص است، اهورامزدا در قلمروی بی پایان، با فاصله از خورشید که به اندازه فاصله خورشید از زمین است فرمانروایی می کند، اهریمن در قلمروی تاریکی مطلق است و میترا در حدفاصل میان این دو قرار دارد. در سرود میترای اوستا، چهار اسب سفید، ارابه زرین چرخ او را می کشند، و این بدان معنی است که خدا تا هنگامی که در بامدادان تن خود را درخشان و نورانی می کند، رویدادهای بسیاری را پدید می آورد.

زایش مهر

نیرویی باطنی و سحرآمیز، مهر را از درون صخره ای به جهان خارج، بیرون افکنده است. میترا در این حالت کاملا عریان است و کلاه فریجی به سر دارد، دستش را بلند کرده و خنجری و مشعلی به آن گرفته است، او زاییده روشنایی است و از دل سنگی زاده شده است؛ صخره ای آبستن شد و میترا را زایید. لازم به یادآوری است که تاکنون هیچ مجسمه یا نقش برجسته ای از تولد میترا با مشخصات ذکرشده در ایران پیدا نشده و علت آن که در ایران زمین هیچ معبد مهری که به مهرابه های رومی شبیه باشد یافت نشده است آن است که: در ایران پیوند مهر و مکان بسیار پیچیده تر از روم است. در سرزمین زادگاه مهر، این دین از سویی با زردشتی گری گره خورده و به این دلیل ماهیتی یکسره اخلاقی به دست آورده است و از سوی دیگر در زمینه های پیچیده تر دینی به مکان هایی با کارکرد تخصصی یافته پیوند خورده است. در واقع آن آمیزه موفق و فراگیری که در دوران اردشیر دوم هخامنشی از هم افزایی آیین مهر و دین زردشتی پدید آمد، بَعدتر چهار مکان آیینی متمایز را به وجود آورد:

- یکی هیربدستان بود که به ویژه در دوران ساسانی رواج و اهمیت یافت و دبستان هایی برای آموزش عمومی دانش و دین محسوب می شد و در دوران اسلامی جای خود را به مکتب و مدرسه داد.

- دومی آتشکده بود که کارکردی آیینی داشت و مراسم و مناسک دینی در آن انجام می گرفت و این همان بود که در عصر اسلامی به مسجد تبدیل شد.

- سومی محفل جرگه های جنگاوران و مراکز آموزش هنرهای رزمی بود (زورخانه ها) که به خاطر ماهیت کارکردش بیشتر با مهرپرستی کهن درآمیخته بود. این مراکز در گذار از دوران پیشا اسلامی به عصر اسلامی، نسبت به هیربدستان و آتشکده کمتر دستخوش تغییر شدند و همچنان خصلت مردمی و دور از دسترس قدرت سیاسی را حفظ کرد؛ اما هم زمان با افول قدرت نظامی ایران و تباهی آیین های جنگاوران ایرانی، با ترک و عرب شدن این طبقه رسوم آیینی اش منسوخ و فروکاسته شد.

- چهارمی خورآباد یا خرابات بود که آشکارا ماهیتی ضداسلامی داشت و مرکز تجمع عیاران و جوانمردان و صوفیان بود، یعنی آن طبقه از مردم که شاید اسلام آورده بودند؛ اما زیر بار تابوهای آن (مانند منع باده نوشی) نمی رفتند و همچنان با تأکید بر ارزش های دوران پیشا اسلامی (مانند جوانمردی و عهدشناسی و دادگری) همچنان به صورت مراکز برگزاری بزم مغانه عمل می کردند.

در دوران پیش از اسلام احتمالا این شاخه شاخه شدن مکان ها وابسته به کارکردهای آموزشی، رزمی، آیینی چنین شدید و روشن نبوده است، احتمالا در آن دوران خود هیربدستان ها، آتشکده ها و مراکز سپاهیان کارکردهای یادشده را برآورده می کرده اند؛ از این رو، یافتن مهرابه هایی مشابه با مهرابه های رومی در ایران ممکن نیست؛ چرا که چنین انتظاری به معنای نادیده گرفتن پیوند ژرف میان آیین مهر و دین زردشتی در ایران است. تمامی کارکردهایی که در مهرابه های رومی مشاهده می شود، در ایران زمین نیز وجود داشته، اما در قالبی گسترده تر و پیچیده تر، و در مکان هایی که به طور خاص با آیین زردشتی پیوند داشته اند. با این نگاه، نبود معابد مهری به سبک رومی در ایران نه تنها عجیب نیست، بلکه کاملاً طبیعی و قابل انتظار است؛ زیرا آیین مهر در ایران هرگز به صورت یک فرقه مستقل در چارچوب چندخدایی ظهور نکرد، بلکه همواره بخشی از ساختار بزرگ و پیچیدهٔ دین زردشتی به شمار می آمد.

تنها نقش برجای مانده از مهر همان است که در تاق بستان کرمانشاه در صحنه تاج گیری اردشیر از اهورامزدا مشاهده می شود که مهر بر گل نیلوفر ایستاده درحالی که بَرسَمی در دست دارد و تاجی از شعاع های نور بر سر گذاشته است. نمادهای مهری پیوند خاصی با آب دارند، همانند بارور شدن دوشیزه در آب، و بارور شدن صدف و پروراندن مروارید در آب باعث شده است که پیروان میترا تصور کنند که میترا چون مروارید از میان صدف زاییده شده است و یا چون تخمه (فر زردشت) در آب نگهداری می شد. به نظر می آید جای نگهداری آن را در گلِ آبی نیلوفر می دانستند و ازاین رو نیلوفر با دین مهر بستگی نزدیک دارد. نیلوفر و صدف دو نماد برجسته آیین میترا است، اما براساس نقش ها و تندیس های موجود در پرستشگاه های مهری بهترین نماد درخور نگهداری و پروراندن تخمه در آب، دُلفین بود؛ دُلفین فرزند خود را مانند پستانداران با دادن شیر در آب بار می آورد، پس می تواند از میترا در آب نگهداری کند. گروهی نیز بر این باور بودند که محل زایش میترا در آب نبوده؛ بلکه در آتش بوده است. این امر با مفاهیمی که ایرانیان از آتش به عنوان شاهد یا گواه می گرفته مطابقت دارد؛ زیرا میترا خدای عدالت و داوری است، پس با آتش ارتباط نزدیکی دارد.

مهر همراه با خدای دیگری ورونه به معنی (سخن راست) به صورت ترکیب میتره ورونه به یاری خوانده می شد. مهر چنان مقام والایی نزد ایرانیان باستان داشت که نامش با نام هُرمزد، ایزد بزرگ و آناهیتا یکی برده می شد. ایزد مهر در گردونه خویش که چهار اسب سفید نامیرا آن را می کشند و نعل آن ها از زر و سیم است، به پیش می راند. میترا در کیش زردشت ایزدی سُتُرگ و هزارچهره است که حتی تا به امروز عمیق ترین احترامات نسبت به او ادا می شود. به او سوگند می خوردند، امور حقوقی در ظل حمایت او برگزار می گشت و به هنگام رسیدگی به دعاوی قضایی و مجامع همگانی، او را فراخوانی می کردند - او از نظم و راستی محافظت می کند، به داوری روان پس از مرگ می پردازد، جنگجویی توانا و نیرومند با نیزه ای سیمین، زرهی زرین و شانه های ستبری است که شر خدایان شریر را در هم می کوبد.

براساس یشت دهم که به میترا اختصاص داده شده، او پروردگار چراگاه های وسیع، ایزد پیمان ها، ایزد جنگ آوران و ایزد طلوع است که از فراز کوه البرز (هرا) سر بر می آورد، سبب بارش باران و نزول وفور نعمت می شود، خبرچینان بسیاری در خدمت دارد، با ارابه ای که (ایزد توانگری و بخشایش) آن را هدایت می کند، و در پیشاپیشش (ایزد پیروزی) در شکل گراز می راند. او دادگستری فریب ناپذیر است، یاری بخش کسانی است که او را فرامی خوانند و شفادهنده است. او مسلح به آذرخش است که حتی اهریمن از آن بیم دارد. گرداگردش را آب ها، گیاهان و فره وشی های (ارواحِ) درستکاران فراگرفته اند. با اسبان سپید می جنگد، در همه جا به کسانی که پیمان ها را زیر پا می گذارند می رسد. او را باید پس از سه روز و سه شب تزکیه نفس پرستش کرد.

مجموعه اسناد به جای مانده از مهرپرستی ایرانی نشان می دهد که این آیین، دینی رازورزانه بوده است. مهرپرستی از این نظر با سایر ادیان جهان باستان تفاوت دارد که عضویت در آن ارثی نبوده و همه پیروان آن می بایست پس از رسیدن به سن بلوغ به شکل فعال و خودمدار داوطلبِ ورود به آن شوند. این در تقابل کامل با ادیان سنتی معمولی قرار می گیرد که در آن ها زاده شدن کودکی در یک خانواده به معنی شریک شدن خودکار و پیش انگاشتهکودک در دین والدین محسوب می شده است.

رازورز بودن مهرپرستی را از معماری تجمع گاه پیروان این آیین می توان دریافت؛ در روم پرستشگاه های میترا، زیر زمین ساخته می شد و نور خورشید از راه سوراخی در سقف بر مکانی مقدس در معبد فرومی ریخت. مهرپرستان محل اجرای مراسم خود را غار می نامیدند و در شرایطی که دسترسی به غاری طبیعی ممکن نبود، اتاقی معمولا زیرزمینی را با تزییناتی می آراستند تا به غار طبیعی شبیه شود. برخلاف تمام سنن دینی شناخته شده، معبد مهرپرستان از بیرون قابل تشخیص نبود و هیچ معماری چشمگیر و عناصر زیبایی شناختی یا باشکوه در آن به کار نرفته بود. این ساده بودن و طبیعت گرا بودن معابد مهری نشانگر آن است که رازورزی در آن به راستی رعایت می شده و احتمالا بسیاری از مردم همسایه معابد مهری از وجود این مکان ها در نزدیکی خود باخبر نبوده اند.

نماز بردن بر مهر کار هر کسی نبود، و رازها و فنونی سری داشت که هرکسی را بر آن آگاهی نبود. مهر تنها ایزدی است در اوستا که از پذیرفته نشدن نیایش او به خاطر درست اجرا نشدن سخن رفته است. به عبارت دیگر برخلاف سایر ایزدان که سخت گیری زیادی در مورد شیوه اجرای مراسم ندارد و عمل قربانی و هویت قربانی گزار را مهم می دانند، انگار مهر به شیوه اجرای مراسم نیایش نیز حساس است و کسانی را که درست او را نپرستند مجازات می کند.

در مهریشت مهر می پرسد: کیست مرا به نیکی می ستاید؟ کیست که با ستایش بد می پندارد که مرا می ستاید؟ (مهریشت، کرده 27، بند 108) در همین سرود گفته شده: بدا به حال مردی ناپخته و شتابان که زوتِ [پیشوای دینی] دانش نیاموخته و نادانی از مردم عامی برایش برسم به دست گیرد و بکوشد تا مراسم مهر را بجا آورد. چنین کسی اهورامزدا و مهر و سایر همراهان ایزدی اش را خوار شمرده است و هیچ یک از ایشان را خشنود نخواهد کرد. (مهریشت، کرده 32، بندهای 138 و 139) گذشته از این سخت گیری درباره اجرای دقیق و درست آیین ها که نشانگر حضور یک طبقه ممتاز و انحصارجوی کاهنان و پرستاران رازورز است.

چرا 16 مهرماه جشن مهرگان است؟!

در تقویم ایران باستان هر سال 12 ماه داشت و هر ماه 30 روز اما پنج روز باقی می ماند. این پنج روز پس از آخرین روز از ماه اسفند اضافه می شده که پنجه، پنجه دزدیده، خمسه مسترقه یا اندرگاه خوانده می شود. هر ماه در تقویم ایرانیان باستان نامی داشت [همان نام هایی که امروز ما برای ماه ها به کار می بیم یعنی فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، امرداد، شهریور، مهر، آبان، آذر، دی، بهمن و اسفند] نکته دیگر آن بود که روزها به عدد آورده نمی شد! یعنی روزها هم نام داشتند به این قرار: روز 1: اورمزد؛ روز 2: بهمن؛ روز 3: اردیبهشت؛ روز 4: شهریور؛ روز 5: سپندارمذ؛ روز 6: خرداد؛ روز 7: امرداد؛ روز 8: دی به آذر؛ روز 9: آذر؛ روز 10: آبان؛ روز 11: خور؛ روز 12: ماه؛ روز 13: تیر؛ روز 14: گوش؛ روز 15: دی به مهر؛ روز 16: مهر؛ روز 17: سروش؛ روز 18: رشن؛ روز 19: فروردین؛ روز 20: بهرام/ ورهرام؛ روز 21: رام؛ روز 22: باد؛ روز 23:دی به دین؛ روز 24: دین؛ روز 25 ارد؛ روز 26: اشتاد؛ روز 27: آسمان؛ روز 28: زامیاد؛ روز 29: مهراسپند/ مانتره سپند؛ روز 30: انارام برای مثال اگر قرار بود بگویند 16 شهریورماه می گفتند: روزِ مهر از ماهِ شهریور حالا اگر روزی با ماهی که در آن بود هم نام می شد آن روز جشن آن ماه را برپا می داشتند؛ شانزدهمین روز از هر ماه نامش مهر روز است حالا مهر روز اگر در ماه مهر می رسید جشن مهرگان برپا می گشت.

در روز مهرگان، شاهان و خسروان ایران باستان تاجی بر سر می گذاشتند که به شکل آفتاب در میان چرخی گردون به آن منقوش بود. در هنگام طلوع آفتاب یکی از سپاهیان در حیاط قصر سلطنتی می ایستاد و فریاد می زد: ای فرشتگان عالم فرود آیید و شیاطین و بدکاران را بزنید و از دنیا ببرید. در روز مهرگان، خوردن انار و استشمام گلاب ضیافت می بود و عامل دوری از بدبختی. این جشن را در قدیم متراکانا می نامیدند و بعدها مهرگان شد و در عربی مهرجان نامیده گردید. این جشن شش روز طول می کشید و از مهر روز یعنی شانزدهمین روز مهر آغاز و به رام روز ختم می گردید و روز آغاز را مهرگان عامه و روز آخر را مهرگان خاصه می نامیدند.

کتزیاس پزشک یونانی اردشیر دوم هخامنشی چنین می نگارد: پادشاهان هخامنشی به هیچ گونه نباید مست می شدند مگر در روز جشن مهرگان که لباس فاخر و ارغوانی می پوشیدند و در باده خواری می خوارگان شرکت می نمودند. دوریس مورخ چنین می گوید که پادشاهان در این روز پایکوبی و رقص می نمودند؛ مراسم این جشن بسیار شبیه نوروزگان بود و هفت سین نیز در این جشن مرسوم بود. اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان در این روز رخت و لباس نو به مردم می بخشیدند. مهر در میان همه طبقات اجتماعی ایرانیانِ باستان مورد ستایش بود، ولی بیشتر در میان مردمان تهی دست ایرانی اهمیت داشت که علت آن داشتن ریشه بخشندگی در این ایزد بود. در تفکر میتراییسم موعظه غالب برابری و برادری بود و اقشار میان حال و تهی دست را به خود می خواند از این رو عظمت و گسترش یافت.

بَرسَم یا بَرِسمَن عبارت از شاخه های بریده درختی که هریک از آن ها را در زبان پهلوی تاک و به پارسی تای گویند. گاهی در مراسم برسم های فلزی از برنج و نقره به جای گیاه به کار می برند. (اوشیدری،1371: ذیل برسم)