دکتر مریم سلیمی- نویسنده و پژوهشگر فرهنگ و هنر جشنواره ی بین المللی فیلم کودک و نوجوان تنها محمل نمایش فیلم ها نیست؛ این جشنواره ها در بهترین شکل خود آزمایشگاهِ اجتماعی هستند که در آن تصویرِ کودک، روایت های ملی، و زبانِ فرهنگیِ یک جامعه در برابر نگاه جهانی آزموده و بازتولید می شوند. رشد سینمای کودک، وقتی در بسترِ شبکه ای از جشنواره ها، تبادل خلاق و آموزشِ مخاطبان نوجوان قرار می گیرد، فراتر از سرگرمی می شود و تبدیل به موتورِ تولید و انتقالِ فرهنگ می شود.

یک پرسش ساده اما سرنوشت ساز وجود دارد: چگونه نمایش یک قصه ی ساده برای کودکان، می تواند در بلندمدت بر بازتولیدِ فرهنگی و تصویرِ ملی تأثیر بگذارد؟ پاسخِ کوتاه این است: از طریق سه کانالِ هم پوشان — بازنمایی[1]، مشارکت مخاطب [2]و دیپلماسی فرهنگی[3] . فیلمی که نقش ها، ارزش ها و زبانِ یک جامعه را برای کودک بازنمایی می کند، بخشی از آن فرهنگ را در ذهنِ نسلِ نو شکل می دهد؛ وقتی این بازنمایی در جشنواره های بین المللی گردش کند، آن تصویر وارد عرصه ی جهانی و تعاملِ میان فرهنگی می شود.

نخست، بازنمایی: مطالعات معاصر در حوزه ی سینمای کودک نشان می دهد که فیلم های کودک ابزارِ انتقالِ پویایِ هنجارها و روایت های ملی اند. پژوهشگرانِ مطالعات کودک و رسانه گفته اند که کودکان مخاطبانی فعال اند که معنا می سازند و برداشت های فرهنگی شان از تصاویرِ رسانه ای در تجربه های روزمره شکل می گیرد. بنابراین تولیدِ فیلم هایی که خلاقانه و حساسیت مندانه به هویت های محلی بپردازند، می تواند به حفظ و بازآفرینیِ عناصر فرهنگِ ملی کمک کند؛ به ویژه اگر با آموزش و گفتگو (کارگاه های آموزشی) همراه شود.

دوم، مشارکتِ مخاطب: یکی از نکات تمایزِ جشنواره های کودکِ موفق مانند “Giffoni” مشارکتِ فعال نوجوانان در داوری، نقد و گفتگو است. در “Giffoni “، بخش های ویژه ای برای حضورِ کودکان و نوجوانان وجود دارد که به آن ها صدای خودِشان را می بخشد و آن ها را از مصرف کننده ی صرف به مشارکت کننده ی فرهنگی تبدیل می کند. این مشارکت، ظرفیتِ مردم سازی فرهنگی را تقویت می کند: کودکانی که در فرآیندِ انتخاب و داوری فیلم ها شرکت می کنند، نه تنها یاد می گیرند که چگونه فیلم بخوانند و نقد کنند، بلکه زبانِ مشترکی برای گفت وگو درباره ی ارزش ها و تفاوت ها به دست می آورند. این سازوکارِ جمعی یکی از راه های مؤثر انتقالِ ارزشِ مدنی، همدلی و تنوع پذیری است.

سوم، دیپلماسی فرهنگی و شبکه سازی: جشنواره ها پلِی میان تولیدکنندگانِ محلی و بازارِ جهانی اند. وقتی فیلمِ کودک از ایران (یا هر کشور دیگری) در مجموعه ی جشنواره های بین المللی نمایش داده شود، تصویرِ آن جامعه در صحنه ی جهانی بازنمایی و نامِ آن کشور در مدارِ فرهنگی بین المللی ثبت می شود. پژوهش های نوین درباره ی نقشِ جشنواره ها در دیپلماسی فرهنگی نشان داده اند که این رخدادها ابزارِ نرمی [4] برای شکل دهیِ تصویر و افزایشِ دیده شدنِ یک کشور هستند؛ برای سینمای کودک این معنای ویژه ای دارد: معرفیِ روایت های بومی درباره ی کودکی، آموزش و خانواده به جهانیان و هم زمان دریافت بازخوردِ فرهنگی از مخاطبانِ دیگر کشورها.

اما توسعه ی سینمای کودک در مسیرِ توسعه ی فرهنگی تنها جنبه ی مثبت ندارد؛ چند مانعِ ساختاری وجود دارد که باید به صراحت مطرح شود. کمبودِ سرمایه گذاریِ طولانی مدت، فقدانِ ساختارِ حمایتیِ تخصصی برای تولید محتوای کودک، و ضعف در شبکه های توزیعِ بین المللی، از یک سو تولید را محدود می کند. از سوی دیگر، بدون کارِ فرهنگیِ موازی— مثل آموزشِ فیلمخوانی برای معلمین، اجرای کارگاه های بین فرهنگی در جشنواره ها و مستندسازی تجربیات— تأثیرِ بلندمدتِ آثار بر بازتولیدِ فرهنگی ضعیف خواهد بود.

پیشنهادهای عملیِ کوتاه مدت و میانی وجود دارد که می تواند این چرخه را تقویت کند: اول، ارتقای ظرفیتِ تولیدِ محتوای کودک از طریق بودجه های هدفمند و دوره های تخصصی برای نویسندگان، کارگردانان و تهیه کنندگانِ حوزه ی کودک؛ دوم، طراحیِ برنامه های آموزشیِ مکمل در کنار نمایش فیلم (کارگاه های فیلمخوانی، جلسات پرسش و پاسخ با کودکان و مربیان) تا درکِ مخاطب بازتولید شود؛ سوم، تقویت دیپلماسی فرهنگیِ متکی بر جشنواره ها؛ یعنی ایجادِ شبکه های تبادلِ آثار و برنامه ریزیِ مشترک بین جشنواره ها برای گردشِ فرهنگیِ منصفانه و متقابل.

در پایان، باید به یاد داشته باشیم که سینمای کودک یک سرمایه ی اجتماعی و فرهنگی است: سرمایه ای که وقتی به خوبی شکل گرفته و در شبکه ی رویدادها و آموزشِ عمومی گردش کند، می تواند نسلی را بسازد که هم خود را بهتر می شناسد و هم دیگران را بهتر درک می کند. جشنواره ها و نهادهای فرهنگی باید فراتر از نمایش فیلم فکر کنند و به کارِ مزبور به عنوان سرمایه گذاریِ فرهنگی نگریسته شود؛ سرمایه گذاری ای که بازدهِ آن نه فقط در فروشِ بلیت، که در کیفیتِ زندگیِ جمعی و تصویرِ کشور در جهان نمود پیدا می کند.

برای مطالعه ی بیشتر:

UNESCO — Diversity of Cultural Expressions / policy monitoring (projects on children’s film production and cultural policy). UNESCO Creativity Platform.

The Oxford Handbook of Children’s Film. (2022). Oxford University Press.

Giffoni Film Festival — festival materials and reports (examples of youth juries and participation). Giffoni.it / Paoline coverage.

Kümmerling-Meibauer, B. (Ed.). (2011). Children’s film and the construction of childhood. Journal of European Popular Media. (Introduction: “New Perspectives in Children’s Film Studies”).

[1] representation

[2] participation

[3] cultural diplomacy

[4] soft power