به نقل از تسنیم، نقشه های ماهواره ای امروز دیگر نشانی از پهنه آبی عظیم شمال غرب کشور، یعنی دریاچه ارومیه، نشان نمی دهند. دریاچه ای که روزگاری به عنوان دومین دریاچه شور جهان شناخته می شد و مقصد گردشگری و حیات اکولوژیک منطقه بود، حالا به یکی از تلخ ترین نمادهای مدیریت نادرست آب در ایران بدل شده است. خشکی 100 درصدی دریاچه، نه تنها چشم انداز طبیعی شمال غرب کشور را تغییر داده، بلکه زنگ خطر بزرگی برای محیط زیست و امنیت آبی ایران به صدا درآورده است.

بیش از ده سال از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه می گذرد؛ ستادی که با تبلیغات گسترده آغاز به کار کرد و قرار بود طی برنامه ای مشخص حیات دوباره را به این دریاچه بازگرداند. اما آنچه امروز از دل این تلاش ها بیرون آمده، تنها هزینه های میلیاردی و پروژه هایی نیمه تمام است. به گفته عیسی کلانتری، دبیر پیشین ستاد احیای دریاچه ارومیه، تا شهریورماه 1404 24 هزار میلیارد تومان هزینه شد، اما خروجی ملموسی به دست نیامد. او اعتراف کرده بود که بخشی از پروژه ها یا نیمه کاره رها شدند و یا اساساً به دلیل تضاد با منافع بخش های مختلف اجرایی نشدند.

کشاورزی؛ رقیب اصلی دریاچه

بدون شک مهم ترین دلیل شکست برنامه های احیای دریاچه ارومیه و عاملی که مرگ دریاچه را رقم زد، توسعه بی رویه کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه بود. در حالی که بر اساس مصوبات ستاد احیا قرار بود سطح زیرکشت حداقل 40 درصد کاهش پیدا کند تا منابع آبی به سمت دریاچه هدایت شوند، آمارها نشان می دهد که نه تنها کاهش نیافت بلکه سطح زیرکشت 140 هزار هکتار هم افزایش داشت.

بخش عمده آب رهاسازی شده از سدها به جای دریاچه به سمت مزارع کشاورزی هدایت شده است. در واقع، کشاورزی در رقابت نابرابر با دریاچه پیروز شد و حقابه طبیعی این پهنه آبی صرف افزایش تولید در اراضی پرمصرف شد. به بیان دیگر، همان بخشی که باید قربانی می شد تا دریاچه زنده بماند، در عمل برنده میدان شد.

سخنگوی صنعت آب: مصاحبه و وعده کافی نیست

در این میان، تازه ترین موضع گیری از سوی سخنگوی صنعت آب کشور نشان می دهد که هنوز هم می توان کورسویی از امید داشت؛ البته نه با تکرار همان مسیر گذشته. او در گفت وگویی تأکید کرده است: اگر 31 هزار هکتار از اراضی کم بازده و بلندآب از چرخه کشت خارج شوند و 25 هزار هکتار یونجه کاری جای خود را به محصولات راهبردی بدهند، می توان علاوه بر بهبود امنیت غذایی، حدود 475 میلیون مترمکعب آب در حوزه دریاچه صرفه جویی کرد و همین مقدار را به دریاچه تخصیص داد.

اگر الگوی کشت اصلاح می شد...

این سخنان از یک واقعیت تلخ پرده برمی دارد؛ اینکه اگر در همان سال های ابتدایی تشکیل ستاد احیا، تغییر الگوی کشت به طور جدی اجرا می شد، امروز وضعیت دریاچه به مراتب بهتر بود. بسیاری از کارشناسان باور دارند که حتی با هزینه ای کمتر از آنچه طی یک دهه گذشته صرف شد، می توانستیم حداقل یک سوم از پهنه آبی دریاچه را حفظ کنیم. اگرچه مقداری که سخنگوی صنعت آب اشاره کرده تنها یک ششم از حقابه سالانه دریاچه ارومیه است اما نشان می دهد که وزارت نیرو نیز تاکید بر کاهش کشاورزی داشته و آن را راهکار احیای دریاچه می داند.

واقعیت این است که بازگشت به عظمت دهه 70، زمانی که ارومیه یک پهنه درخشان آبی با جزایر متعدد بود، دیگر امکان پذیر نیست. اما تجربه های جهانی نشان داده که حتی در شرایط بحرانی نیز می توان با مدیریت درست، بخشی از ظرفیت های یک اکوسیستم را احیا کرد.

آخرین شانس برای دریاچه

امروز دریاچه ارومیه در نقطه ای ایستاده که یا باید تصمیم های سخت و عملگرایانه گرفته شود، یا باید برای همیشه با آن خداحافظی کرد. کاهش سطح زیرکشت، تغییر محصولات پرآب بر به محصولات راهبردی، و بازگرداندن حقابه طبیعی، سه گام کلیدی برای جلوگیری از نابودی کامل این پهنه هستند.

حتی اگر نتوانیم عظمت گذشته را بازسازی کنیم، می توان با همین تغییرات بخشی از حیات را به دریاچه بازگرداند؛ بخشی که شاید نتواند یادآور شکوه گذشته باشد، اما می تواند از خطرات زیست محیطی همچون توفان های نمکی و مهاجرت اجباری جمعیت محلی جلوگیری کند.

دریاچه ارومیه دیگر فرصتی برای وعده و شعار ندارد؛ هر روز تأخیر به معنای فاصله گرفتن بیشتر از امکان احیاست. حالا توپ در زمین سیاست گذاران و مجریان است؛ اینکه به جای حرف، دست به عمل بزنند.