در روزگاری که ربات ها داستان می نویسند و شعر می سرایند، مرز میان تخیل و تکنولوژی باریک تر از همیشه شده است. کلمات دیگر تنها از دل رنج و رؤیا نمی جوشند، آن ها از دل الگوریتم ها و داده ها زاده می شوند. واژه ها در خط تولیدی بی وقفه جریان دارند؛ بی تپش، بی تعلل، بی تردید.

سفری در دل این دگرگونی، روایتی خواهد بود از دنیایی که در آن قلم ها آرام آرام جای خود را به هوش مصنوعی می سپارند و نویسنده بودن، معنای تازه ای می یابد.

نویسندگی، این هنر دیرپای انسانی، اکنون در برابر آزمونی تازه ایستاده است. آیا خلاقیت همچنان امضای انسان خواهد ماند یا ماشین ها با سرعت و دقتی خیره کننده، روایت را از چنگ ما خواهند ربود؟ و اساسا در جدال بین ربات های نویسنده و انسان های نویسنده، کدام یک پیروز میدان خواهند بود؟

طهورا جربان، نویسنده، شاعر و مدرس داستان نویسی معتقد است ورود هوش مصنوعی به قلمرو نوشتار برای بسیاری از نویسندگان و شاعران امروز، چیزی میان شگفتی و نگرانی است.

او با دیدی شاعرانه و تیزبینانه به سونامی کتاب های ماشینی نگاه می کند و می گوید: اتفاق های تازه همیشه با چالش همراهند. هوش مصنوعی در نوشتن، شبیه کشف یک سیاره تازه است؛ پر از رمز و راز، جذاب و درعین حال دلهره آور.

در دورانی که متن ها با سرعت بالا و در مقیاس عظیم تولید می شوند، جایگاه نویسنده انسانی در پناهگاهی از جنس احساس، معنا و ظرافت های گمشده زبانی حفظ می شود، جایی که واژه ها از دل تجربه و لطافت می جوشند. نویسنده انسانی، جایی میان معنا و خلق واژه ایستاده است؛ آن جا که جمله های تکراری شکسته می شوند، جایی که گریه شبانه یک داستان و لکنتی عمدی در دل یک سخنرانی بی نقص حضور دارد.

نویسنده انسانی در قلمروی فراتر از الگوریتم ها زندگی می کند، جایی که فقط او می تواند قدم بگذارد.

به اعتقاد این نویسنده جوان، هوش مصنوعی اگر چه ابزاری سودمند برای یافتن منابع، تحلیل داده ها یا حتی کمک در نگارش متون علمی است، اما وقتی انسان ها بدون تحقیق کافی از متون تولیدشده صرفا برای رزومه سازی یا جلب توجه استفاده می کنند، خطری واقعی پدید می آید و آن گاه که ناشران بی تأمل چاپ می کنند و محتوا از معنا تهی می شود، بحران آغاز می شود.

آیا ممکن است مخاطب عام به تدریج به خواندن متون تولیدشده توسط ماشین عادت کند و تقاضا برای ادبیات انسانی کاهش یابد؟ جربان، نویسنده کتاب از هلال تا بدر و وقتی گرگ ها پشت به ماه زوزه می کشند این نگرانی را درک می کند، اما به شکل دیگری به آن نگاه می کند: ممکن است بخشی از مخاطبان، جذب متن های ماشینی شوند، اما همه نه. ماشین ها و ربات ها می نویسند و حتی شعر می گویند، اما یک پرسش اساسی وجود دارد. این که آیا ربات ها می توانند جهان را به جذابیت نگاه داستایفسکی، همینگوی، گلشیری و صادقی ببینند و بر اساس آن جهان بینی بنویسند؟ آیا می توانند ده ها مفهوم ا که در یک شعر حافظ و سعدی عزیز وجود دارد به نمایش بگذارند یا یک تصویر شبیه به شعر ابتهاج را به رخ بکشند یا با یک تک بیت شبیه به ابیات صائب، بدنمان را به لرزه بیندازند؟

همان طور که هوش مصنوعی رشد می کند، انسان هم رشد می کند و مخاطب جدی و عمیق هم رشد خود را دارد. شاید بخشی از مخاطب عام، جذب متن های ماشینی شود ولی مخاطب جدی و مشتاق همیشه به دنبال متن های خلاقانه و زنده است.

وی درباره این که نویسندگان امروز چگونه می توانند خود را متمایز نگه دارند، یک پاسخ ساده و ریشه دار می دهد: راه، نوشتن است؛ مثل همیشه. آموزگاران ما در همه حال نوشته اند؛ در جنگ، در بیمارستان، در دل ویرانی. ما هم همین راه را پیش رو داریم. بارها در نوشته های هومر گم شده ایم و در شعرهای مولانا خود را یافته ایم. واژه، بخشی از وجود ماست. نیازی نیست با چیزی یا کسی رقابت کنیم. کافی است خودمان باشیم، خوب ببینیم، درست بخوانیم و تجربه کنیم. همین وجه تمایز ماست.

وی که مسئول انجمن ادبیات و روان شناسی پژوهش سرای رشد (قطب ادبیات و علوم انسانی شهر تهران) است، توصیه ای برای نویسندگان هم نسل خود در مواجهه با این موج تکنولوژیک دارد: نه تسلیم شوید، نه انکار کنید. نویسنده، کاشف جهان ها، اتفاق ها و شخصیت های کشف نشده است؛ دیده بان زیبایی ها و زخم های انسانی و طبیعی و دست ساز.

بازآفرینی در این زمان از همه مهم تر است. باید آموخت —هم به خود و هم به دیگران— که چگونه استفاده درست می تواند منجر به رشد و بهزیستی از همه ابعاد شود. زمانی که آگاهی رخ دهد، می توانیم از فرم های جدید هم استفاده کنیم. دنیای جدید متعلق به نویسندگانی است که زبان ربات ها را می فهمند ولی هنوز واژه می خوانند، درخت را می فهمند و وقتی سهراب می گوید پدرم وقتی مرد پاسبان ها همه شاعر بودند ، بدنشان می لرزد و روح و قلمشان ماشینی نشده است.

هم اکنون برخی افراد با ساخت ربات ها و نرم افزارهای نویسنده، وعده تولید دو کتاب در روز با یک کلیک را به مخاطبان خود می دهند. حتی در ازای پرداخت مبالغ بیشتر، امکان دریافت مجوز تولید بی نهایت کتاب در طول روز و سال نیز فراهم شده است و ما شاهد کتاب سازی روزانه هستیم.

مریم سلیمی، پژوهشگر حوزه ارتباطات و رسانه در گفتگو با ما تأکید می کند تعداد افرادی که از ظرفیت هوش مصنوعی برای درآمدزایی در این زمینه بهره می برند کم نیست. این گروه با تبلیغ، امکان تولید کتاب با حداقل زحمت را به مخاطبان خود القا می کنند.

سلیمی ضمن ضروری دانستن استفاده از هوش مصنوعی در شرایط فعلی هشدار می دهد که این استفاده نباید به حذف کامل نقش انسان در تولید کتاب منجر شود. او می پرسد: اگر از صفر تا صد نگارش کتاب به هوش مصنوعی واگذار شود، سهم تجربه و خلاقیت انسانی چه خواهد بود؟

به باور این دکتر ارتباطات، بهره گیری هوشمندانه از هوش مصنوعی در فرآیند نگارش، پذیرفتنی است اما واگذاری مطلق تولید کتاب به این فناوری، کتاب را از یک محصول فرهنگی به یک کالای صرفا تجاری تبدیل می کند، بنابراین از نهادهای مرتبط با کتاب از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ناشران می خواهد در مواجهه با کتاب هایی که صرفا با هوش مصنوعی تولید می شوند هوشیار باشند و با تدوین استانداردهایی برای ارزیابی محتوا بر اصالت و کیفیت آثار نظارت دقیق تری داشته باشند.

به نظر می رسد اکنون در نقطه عطفی تاریخی قرار داریم؛ نقطه ای که باید میان تولیدات انسانی و مصنوعی، مرزگذاری آگاهانه ای انجام دهیم.

به گفته سلیمی، پژوهشگر ارتباطات و رسانه، ما با محتوایی مواجهیم که از طریق الگوریتم ها و یادگیری ماشینی تولید می شود، محتوایی که گرچه سریع و گسترده اما هنوز دچار خطا، سوگیری و ناپایداری در اصالت است. باید از خود بپرسیم آیا برای ما مهم است که کتابی را انسان نوشته یا ماشین؟ آینده کتاب، بسته به انتخاب امروز ماست، چرا که اگر امروز مرزها را از میان برداریم، فردا چیزی از تجربه انسانی باقی نخواهد ماند.

سلیمی، یکی از جدی ترین تهدیدهای نفوذ هوش مصنوعی به حوزه کتاب را در تکراری و بی کیفیت شدن محتوا می داند و می گوید: اگر نسل های جدید مانند زد، آلفا و بعدها نسل بتا صرفا به محتوای ماشینی علاقه مند شوند، سلیقه مخاطب دگرگون خواهد شد و این دگرگونی به ضرر تولیدات انسانی تمام می شود. همچنین نقض حقوق مؤلف و از دست رفتن مشاغل مرتبط با حوزه تولید محتوای کتاب از دیگر خطرات این حوزه است.

هوش مصنوعی، مزایای بالقوه ای دارد که فعالان حوزه کتاب می توانند از آن استفاده مؤثر و اخلاق مدار داشته باشند اما این ابزار همچنان نیازمند نظارت انسانی است و خلاقیت را نمی توان به طور کامل به آن سپرد.

او در پایان تأکید می کند برای بهره گیری درست از این ظرفیت نوظهور باید به ارتقای سوادهای رسانه ای و هوش مصنوعی در میان مردم به ویژه مخاطبان کتاب، توجه ویژه ای شود تا آثاری تولید شوند که همچنان حامل اصالت، معنا و ارزش های انسانی باشند.