به نقل از فرهیختگان ساختار آموزشی کشور که باید محصول سیاستی مشخص، مطالعه طولانی مدت و متکی بر اجماع علمی باشد، بارها دستخوش تغییرات ناگهانی شده؛ بی آن که نتایج پیشین به درستی ارزیابی شود. برنامه هایی که با شعار تحول آغاز می شوند، اغلب پیش از آنکه به ثمر برسند نیمه کاره رها می شوند یا جای خود را به طرحی تازه می دهند. این چرخه پایان ناپذیر، نه تنها فرصت تجربه و تعمیق را از مدیران و معلمان گرفته، بلکه اعتماد خانواده ها را نیز نسبت به آینده آموزشی فرزندانشان سست کرده است.

نمونه روشن این بی ثباتی را می توان در اخباری دید که اخیرا در خصوص تصمیم برای بازگرداندن دوره ابتدایی به پنج سال و کنارگذاشتن نظام 6-3-3 منتشر شده؛ ساختاری که تنها چند سال پیش با هزینه های گسترده و تغییرات بنیادین در کتاب ها و نیروها اجرا شد، بی آنکه هنوز فرصت ارزیابی دقیق پیدا کند. این رفت وبرگشت های پرهزینه نشان می دهد آموزش وپرورش به جای آنکه در مدار ثبات و آینده نگری حرکت کند، همچنان اسیر تصمیم هایی است که عمرشان از یک دولت فراتر نمی رود.

در کنار این تغییرات ساختاری، تعدد مراکز تصمیم گیر و ورود نهادهای متعدد به حوزه تعلیم وتربیت نیز بر بی ثباتی دامن زده است. مدرسه که باید کانون تمرکز و یکپارچگی باشد، گاه تحت فشار بخشنامه ای و دستورهای موازی قرار می گیرد؛ به گونه ای که مسیر اداره آن بیش از آنکه به نگاه کارشناسی معلمان و مدیران متکی باشد، به تصمیم های بیرونی وابسته می شود. حاصل چنین وضعیتی، نه حرکت منسجم روبه جلو که نوعی فرسایش آرام اما مداوم است. برای آن که آموزش وپرورش به رسالت اصلی خود بازگردد، نیاز است تصمیم سازی در این حوزه از مدار تغییرات مقطعی فاصله بگیرد و به افق های بلندمدت بیندیشد. پرسش کلیدی اکنون همین است؛ چه زمانی این دستگاه به جای تکرار آزمون وخطا، به ثباتی خواهد رسید که شایسته نسلی است که آینده کشور بر دوش اوست؟
در همین راستا مرتضی نظری و محمدرضا نیک نژاد، کارشناسان حوزه آموزش در گفت وگو با فرهیختگان به بررسی این مسئله پرداختند.

مرتضی نظری با بیان اینکه اولین مسئله ای که از ریشه های بی ثباتی و تداوم ناپایداری در آموزش وپرورش ماست، این است که به آموزش وپرورش در کشور ما به عنوان یک تخصص نگاه نمی شود گفت: این جمله، ساده به نظر می رسد، اما وقتی ما می خواهیم برای وزارت بهداشت وزیر تعیین کنیم سراغ دکترای کشاورزی یا فارغ التحصیل رشته ای کاملاً نامرتبط با سلامت و درمان نمی رویم. فارغ از اینکه وزرای بهداشت تا چه حد موفق بوده اند با چنین نگاهی برای وزارت بهداشت وزیر انتخاب می شود و به آن وزارتخانه به چشم یک دستگاه تخصصی نگاه می کنیم. حال اگر برای آموزش وپرورش نیز با همان نگاه تخصصی عمل کنیم و فردی تحصیل کرده در حوزه تعلیم وتربیت و دارای تجربه مدیریتی در آموزش را انتخاب نماییم، بخش بزرگی از بی ثباتی حل خواهد شد. بنابراین، ریشه شماره یک بی ثباتی، از تخصص افتادن امر آموزش رسمی و عمومی در کشور است.

ریشه دوم بی ثباتی در آموزش وپرورش تأخیر آموزش وپرورش نسبت به جامعه است. آموزش وپرورش ما دچار تأخیر و عقب ماندگی است؛ کتاب های درسی متناسب با نسل امروز نیستند، شیوه مدیریت و صدور بخشنامه ای قدیمی است و تعامل با دانش آموز و معلم با شرایط سال 1404 هم خوانی ندارد. اگر شما در سال 1394 نیز با ما مصاحبه می کردید، بازهم می گفتیم آموزش وپرورش ده سال عقب تر است. این تأخیر هم در مبانی نظری، هم در طراحی آموزشی، هم در برنامه ریزی برای اوقات فراغت، و هم در شیوه مدیریت وزارتخانه مشهود است. وزارتخانه ای که 45 درصد قوه مجریه را دربر می گیرد، همچنان با ذهنیت دهه 60 اداره می شود. کتاب هایمان متناسب با نسل Z نیستند، از معماری مدارس و تا روش های تدریس نیز قدیمی اند، و ارتباط معلمان همچنان دستوری و بخشنامه ای است؛ درحالی که نسل امروز در فضای مجازی رشد کرده و شیوه های دستوری و تجویزی دیگر پاسخ گو نیستند.

وی با اشاره به اینکه سومین ریشه بی ثباتی، انعطاف ناپذیری است گفت: علم مدیریت به این نتیجه رسیده که اگر سازمانی انعطاف پذیر نباشد، با خطر شکستگی یا خردشدگی مواجه می شود و اگر انطباق پذیر نباشد، با خطر جاماندگی . آموزش وپرورش ما نه منعطف است و نه منطبق و همین موجب بی ثباتی آن شده است. به عنوان نمونه، در مطالعات مدیریتی، گیاه آفتاب گردان مثال زده می شود که همواره خود را با نور (نماد تغییر) هماهنگ می کند. سازمانی که چنین واکنشی به تغییرات نداشته باشد، پژمرده می شود.

آموزش وپرورش ما نیز نتوانسته خود را با تغییرات اجتماعی و نسلی هماهنگ کند و به همین دلیل دانش آموزان از مدرسه دل زده و خسته می شوند. قبلاً هم عرض کرده ام که امروز قشنگ ترین صدا برای دانش آموزان، صدای زنگ آخر است. حتی برای معلمان نیز همین طور شده و بی انگیزگی در مدارس فراگیر است. این در حالی است که طبق مشاهدات میدانی در کشورهایی مانند فنلاند و ژاپن، دانش آموزان بعد از زنگ آخر حاضر نیستند مدرسه را ترک کنند، چون برایشان محیطی جذاب و بانشاط است. البته باید تأکید کنم اگر امروز مدارس ما همچنان پابرجاست، به خاطر سیاست ها نیست، بلکه به دلیل فداکاری معلمان و تلاش شخصی آنان است.

چهارمین ریشه بی ثباتی آموزش وپرورش، دخالت های غیرتخصصی و بی ربط در کار معلم و مدرسه است. حدود 16 نهاد و سازمان با نیت خیرخواهانه و به قصد کمک به تعلیم وتربیت وارد عرصه آموزش وپرورش می شوند، درحالی که اساساً نباید چنین دخالتی داشته باشند. بار دیگر به ریشه اول اشاره می کنم، همان طور که معلمان صلاحیت اظهارنظر درباره اتاق جراحی، مدل مدیریت بیمارستان یا مسائل تخصصی نظامی را ندارند، افراد بیرون از آموزش وپرورش نیز نباید درباره جزیی ترین مسائل این حوزه (از تدوین کتاب های درسی گرفته تا انتصاب مدیرکل استان ها و حتی موضوعات کوچک تر) تصمیم گیری کنند. این دخالت ها، هرچند گاهی با نیت صادقانه همراه است، اما ثبات نظام آموزشی را مختل می کند. ما نمی گوییم آموزش وپرورش باید دیواری بکشد و ارتباطش با جامعه قطع شود؛ تعامل لازم است. اما نهادهای غیرتخصصی فقط می توانند نظر بدهند، نه اینکه در اجرا و تصمیم گیری دخالت کنند. این همان عاملی است که باعث می شود حتی اگر بودجه آموزش وپرورش 10 برابر شود، باز هم مثل ماشینی می ماند که فقط دود تولید می کند و محیط را آلوده می سازد.

محمدرضا نیک نژاد با بیان اینکه از آن رو که یک سوی ماجرا تربیت و آموزش انسان است، پس تغییرات در آموزش وپرورش معمولاً بیش از سایر نهاد ها رخ می دهد، گفت: انسان هم با توجه به تحولات تکنولوژیک و پیشرفت های علمی و اجتماعی، نیازمند به روز شدن است. بنابراین نظام آموزشی باید متناسب با شرایط اجتماعی، فرهنگی، علمی و فناوری تغییر کند. اما نکته مهم نوع این تغییرات است. تغییر و تحولات، علی رغم هزینه های مادی و غیرمادی فراوان (مثل وقت، انرژی، هدررفت توان، یا آسیب های جدی به دانش آموزان)، آثار درازمدت و ریشه ای به جا می گذارد. با این حال، ضرورت چنین تغییراتی معمولاً روشن نیست. من از دوران دانش آموزی خود تا امروز، تغییرات زیادی در آموزش وپرورش تجربه کرده ام.

آخرین تغییر بزرگ هم مربوط به دوران آقای حاجی بابایی بود؛ همان زمان که نظام آموزشی از 5-3-4 به 6-3-3 تغییر یافت. اما سؤال این است که این تغییر چه تأثیری بر کیفیت آموزش گذاشت؟ اکنون حاجی بابایی نیست، اما ساختار به همان شکل باقی مانده است. کارشناسی های نظام آموزشی تقریباً تغییر چندانی نکرده و سیاست های کلان همچنان ادامه دارد. این پرسش جدی است که چرا ساختار از 5-3-4 به 6-3-3 تغییر یافت؟ آیا این تغییر واقعاً کیفیت آموزش را ارتقا داد؟ چرا باید در مدتی کوتاه چنین تغییر شتاب زده ای رخ دهد، درحالی که در سند تحول بنیادین برای اجرای آن زمان بندی مشخصی در نظر گرفته شده بود؟ به یاد دارم که در آن مقطع، بسیاری از نیرو های آموزشی آمادگی لازم را نداشتند.

من در آن زمان معلم بودم. برخی همکاران ما که مشاور دبیرستان بودند، به اجبار به دبستان منتقل شدند؛ درحالی که هر پایه تحصیلی تخصص و مهارت ویژه خود را می طلبد. یکی از دوستانم، که سال ها مشاور دبیرستان بود، ناگهان به عنوان معلم پایه دوم یا سوم دبستان منصوب شد؛ بدون هیچ آموزش مقدماتی. او حتی نمی دانست که در دبستان امتحان برگزار نمی شود! تا جایی که جلسه دوم پس از تدریس، از دانش آموزان امتحان گرفت. این نشان می دهد تغییر ساختار بدون آموزش و آماده سازی معلمان، چه مشکلاتی به همراه دارد.

وی با تأکید براینکه تغییر و تحول لازمه زندگی بشر است، گفت: امروز نیز با پدیده های بزرگی مثل هوش مصنوعی روبه رو هستیم؛ همان طور که اینترنت زمانی یک تحول عظیم ایجاد کرد. بنابراین نظام آموزشی ما باید متناسب با این تغییرات جهانی بازنگری و اصلاح شود. من از دوران دبیرستان خودم شاهد تغییرات ساختاری در آموزش وپرورش بوده ام. البته قبل تر هم تغییراتی رخ داده بود که به خوبی به یاد نمی آورم، اما آنچه دیدم این است که این تغییرات نه تنها کیفیت آموزش را بهبود نبخشیده، بلکه در بسیاری موارد اثرگذاری آموزش را کاهش داده است. آموزش باید بتواند گره های زندگی فردی و اجتماعی را باز کند، اما تغییرات ظاهری و شتاب زده باعث شده آموزش در حالت سکون بماند و حتی عقب گرد کند.

مسئله اصلی در خصوص برخی تغییر و تحولات در آموزش وپرورش این است که چرا آن تغییرات انجام شده است و حالا چرا دوباره بحث بازگشت به ساختار جدید مطرح است؟ مثلاً همین طرح اخیر که صحبت از یک سال پیش دبستانی اجباری می شود. من شخصاً با پیش دبستانی موافقم و حتی معتقدم دولت ها باید آموزش کودکان را زودتر آغاز کنند، همان طور که در بسیاری کشور ها از دو یا چهار سالگی کودکان وارد فرایند آموزشی می شوند. دلیلش هم روشن است، همه خانواده ها توان یا آگاهی لازم برای آماده کردن فرزندانشان برای زندگی آینده را ندارند. پس دولت وظیفه دارد از سنین پایین آموزش وپرورش را به عهده بگیرد. کسی منکر ضرورت پیش دبستانی نیست.

همه پژوهش ها، چه داخلی چه جهانی، نشان داده اند کودکانی که پیش دبستانی می گذرانند موفق ترند. مشکل اینجاست که هنوز حاضر نیستیم برای آن هزینه کنیم. خانواده ها باید از جیب خود خرج کنند، درحالی که دولت از مالیات، فروش نفت و منابع درآمد دارد، اما سهم جدی ای به آموزش ابتدایی اختصاص نمی دهد. اگر واقعاً به ضرورت پیش دبستانی باور داریم، چرا آن را رایگان نمی کنیم؟ چرا به جای تغییرات ساختاری پرهزینه، همین کار ساده را اجرا نمی کنیم؟