به نقل از فرهیختگان آمار های رسمی نشان می دهد حدود 3.5 میلیون زوج در کشور با مشکل ناباروری دست و پنجه نرم می کنند. در شرایطی که نرخ باروری کل کشور طی دهه گذشته به پایین ترین سطح خود رسیده، انتظار می رود نهاد های سیاست گذار نه تنها موانع درمان ناباروری را بردارند، بلکه مسیر را برای این خانواده ها هموارتر سازند. با این حال، نگاهی به تجربه روزمره زوج های نابارور خلاف این انتظار را روایت می کند، هزینه های سنگین و گاه کمرشکن برای دارو، جراحی و روش های کمک باروری، پوشش ناکافی بیمه ها، کمبود مراکز درمانی استاندارد در شهر های کوچک و بروکراسی پیچیده ای که بسیاری از خانواده ها را ناامید می کند. این شرایط به ویژه در حالی رخ می دهد که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، دولت را مکلف به تأمین حمایت های مالی، دارویی و بیمه ای کرده است. با این وجود، شکاف میان قانون روی کاغذ و واقعیت در میدان به قدری عمیق است که بسیاری از زوج ها ترجیح می دهند عطای فرزندآوری را به لقایش ببخشند.

از همین رو فرهیختگان برای درک واقعی این بحران و ارائه تصویری ملموس از وضعیت درمان ناباروری، با مراجعه به مراکز درمان ناباروری دولتی و خصوصی، گفت وگو با زوج های نابارور تلاش کرده است تا روایت واقعی زندگی افرادی را که برای پدر یا مادر شدن تلاش می کنند، ثبت کنند. از اتاق های ویزیت شلوغ و زیرزمینی تا فرایند های پیچیده بیمه ای و فشار های روانی ناشی از سیکل های مکرر درمان، همه گوشه هایی از تجربه ای است که اغلب در آمار های رسمی دیده نمی شود. این گزارش تصویری از بحران چندلایه ای ارائه می کند که زوج های نابارور با آن مواجهند.

وقتی پای ناباروری به میان می آید، اولین و شاید بزرگ ترین سد پیش روی زوج ها، هزینه های درمان است. در شرایطی که تورم افسارگسیخته، قدرت خرید خانواده های ایرانی را روزبه روز کاهش داده و هزینه های اولیه زندگی به چالشی جدی بدل شده است، درمان ناباروری به یک کالای لوکس و دست نیافتنی شباهت پیدا کرده است؛ کالایی که تنها قشر محدودی توان خرید آن را دارند.

نگاهی به تعرفه های رسمی مراکز درمانی در تهران به خوبی نشان می دهد که حتی ابتدایی ترین مراحل درمان، فشار سنگینی بر بودجه خانواده ها وارد می کند. در بیمارستان آ ، یکی از مراکز درمان ناباروری، عمل پانکچر حدود سه میلیون تومان و انتقال جنین نزدیک به دو میلیون تومان هزینه دارد؛ اما این تنها نوک کوه یخ است. با اضافه شدن هزینه های جانبی همچون دارو ها، آزمایش ها و خدمات پاراکلینیکی، یک دوره درمانی در این مرکز می تواند به راحتی تا ده میلیون تومان برای یک خانواده آب بخورد. حال تصور کنید در کشوری که حداقل حقوق کارگر در سال جاری حدود 10 میلیون و 300 هزار تومان تعیین شده، یک زوج جوان تنها برای یک بار شانس مادر و پدر شدن، باید بیش از یک ماه حقوق کامل خود را خرج کنند.

این تازه مربوط به بیمارستان های دولتی است. در مراکز خصوصی و نامدار، رقم ها بسیار متفاوت است. برای نمونه، مرکز ناباروری ر که از پیشرفته ترین مراکز در کشور محسوب می شود برای عمل پانکچر و فریز تخمک، رقمی حدود 25 میلیون تومان مطالبه می کند و برای انتقال جنین نیز تا 40 میلیون تومان هزینه از زوج ها دریافت می شود. در مرکز میم ، این رقم ها سرسام آورتر است؛ پانکچر و فریز تخمک بین 68 تا 85 میلیون تومان و انتقال جنین حدود 30 میلیون تومان است که بدون آزمایش های مورد نیاز بیش از 110 میلیون تومان می شود. ب نیز برای همان مراحل اصلی درمان بین 46 تا 66 میلیون تومان دریافت می کند. حتی مرکز الف که به ظاهر هزینه هایش کمتر از سایر مراکز خصوصی است، برای پانکچر و فریز حدود 30 میلیون و برای انتقال جنین نزدیک به 13 میلیون تومان مطالبه می کند.

این اعداد به روشنی نشان می دهند که درمان ناباروری در ایران به مسیری بسیار پرهزینه بدل شده است. اما مشکل زمانی حادتر می شود که بدانیم اغلب زوج ها تنها به یک دوره درمانی بسنده نمی کنند. آمار ها و تجربه های مردمی نشان می دهد که بسیاری از بیماران مجبور می شوند چندین بار عمل IVF یا ICSI را تکرار کنند. هر بار تکرار یعنی چند ده میلیون تومان هزینه تازه، چندین روز بستری، صد ها آمپول هورمونی و ماه ها انتظار. در نتیجه، هزینه ها در یک بازه چندساله به چند صد میلیون تومان می رسد.

یکی از زوج هایی که به مرکز الف مراجعه کرده بودند، توضیح می دهند که طی یک دوره درمانی بیش از سیصد میلیون تومان هزینه کرده اند؛ آن هم در شرایطی که دفترچه درمانی کددار بیماری های صعب العلاج در اختیار داشتند. روایت این زوج تکان دهنده است: برای هر دور آزمایش باید بیش از شصت میلیون تومان پرداخت می کردیم. بیمه هیچ حمایتی از ما نکرد. حتی آزمایش هایی را که در یک مرکز دیگر انجام داده بودیم، اینجا قبول نکردند و مجبور شدیم همه را دوباره تکرار کنیم. هیچ کس هم پاسخگو نیست. این روایت تنها یک نمونه از صد ها خانواده ای است که با چنین مشکلاتی دست به گریبانند.

بخش دیگری از این بحران، به درمان های جایگزین مربوط می شود. هنگامی که درمان های اولیه IVF یا IUI نتیجه نمی دهد، برخی خانواده ها به سمت گزینه هایی مانند رحم جایگزین یا تخمک و جنین اهدایی می روند. اما در اینجا هم، هزینه ها غیرقابل تصور است. برای اجاره رحم، خانواده ها باید بین 400 میلیون تا یک میلیارد تومان هزینه کنند؛ آن هم به جز پرداخت ماهانه ای که بین 8 تا 30 میلیون تومان متغیر است. هزینه تخمک اهدایی نیز بسته به شرایط بین 15 تا 35 میلیون تومان در نوسان است و اگر فرد اهداکننده بیش از یک بار این کار را انجام دهد، رقم ها در دفعات بعدی افزایش می یابد. حتی برای دریافت جنین اهدایی، خانواده ها باید بین 30 تا 45 میلیون تومان پرداخت کنند.

در کنار موارد گفته شده نبود هماهنگی میان مراکز دولتی باعث تکرار آزمایش ها می شود. هیچ مرکزی حاضر به پذیرش آزمایش های انجام شده در مرکز دیگر نیست و بیماران مجبورند دوباره همان آزمایش ها را انجام دهند. این موضوع هم هزینه را افزایش می دهد و هم زمان ارزشمند بیماران را تلف می کند، زیرا هر سیکل درمان می تواند ماه ها طول بکشد.

وقتی این ارقام را کنار هم می گذاریم، درمی یابیم که درمان ناباروری برای بسیاری از خانواده ها در ایران به پروژه ای غیرممکن تبدیل شده است. فروش خانه، رهن دادن ملک، قرض از آشنایان و حتی گرفتن وام های کلان تنها بخشی از راهکار هایی است که زوج ها برای تأمین هزینه ها به آن متوسل می شوند. برخی نیز با ناامیدی از درمان رسمی، به دلال ها و واسطه هایی پناه می برند که در فضای مجازی بازار سیاهی پررونق به راه انداخته اند؛ بازاری که خود داستانی جداگانه و پرچالش دارد.

در شرایطی که هزینه های درمان ناباروری سرسام آور است، بازار جایگزین ها (رحم اجاره ای، تخمک و جنین اهدایی) تبدیل به فرصتی طلایی برای سوداگران و دلال ها شده است. آن ها به شکل سازمان یافته در فضای مجازی حضور دارند و یا با تیم هایی که اطراف مراکز ناباروری می چرخند زوج های مستأصل را شناسایی می کنند. تنها با یک جست وجوی کوتاه در پلتفرم های آگهی آنلاین می توان به تبلیغات متعدد رسید: خانم های جوان، به دنبال کسب درآمد بالا در کوتاه مدت هستید؟ فرصت همکاری با ما... ؛ پیام هایی که به ظاهر ساده، در عمل ورود به یک بیزینس پرریسک و پیچیده را نوید می دهند.

دلال ها برای جذب و مدیریت این بازار، روش های دقیق و سازمان یافته ای دارند. فرم های کاملاً حرفه ای طراحی می کنند که شبیه به فرم خرید و فروش است و جزییات ظاهری داوطلب (رنگ پوست، رنگ مو، قد و حتی سابقه خانوادگی) در آن ثبت می شود. پس از تکمیل فرم، جلسه ای با زوج درخواست کننده هماهنگ می کنند تا مطمئن شوند که تمام شرایط موردنظرشان تطابق دارد. این روند، علی رغم پیچیدگی و هزینه های بالای آن، به واسطه نبود چهارچوب قانونی و نظارت کافی، به سرعت گسترش یافته است.

تجربه های واقعی زوج ها نیز نشان می دهد که این تجارت تا چه اندازه روی زندگی مردم تأثیرگذار است. یکی از زوج هایی که برای اجاره رحم اقدام کرده بود، در گفت وگو با فرهیختگان گفت: به دلیل قیمت های بالایی که دلال ها دریافت می کردند، امکان استفاده از رحم اجاره ای وجود نداشت. ناچار شدیم خودمان با قیمتی پایین تر آگهی کنیم و مستقیم با داوطلبان ارتباط برقرار کنیم. این آخرین شانس ما برای پدر و مادر شدن است و اگر نتیجه ندهد، نمی دانیم چه باید کنیم.

داوطلبان رحم اجاره ای یا تخمک اهدایی نیز اغلب تحت فشار اقتصادی هستند. برخی از زنان سرپرست خانوار هستند و با این کار قصد تأمین هزینه های زندگی یا حتی درمان همسر خود را دارند. بسیاری ترجیح می دهند بدون واسطه اقدام کنند تا سهم بیشتری از مبلغ پرداختی را دریافت کنند و این تصمیم، خود، بخشی از فشار روانی و اقتصادی موجود در این بازار را بازتاب می دهد. این بازار سیاه علاوه بر مشکلات اقتصادی، تبعات اجتماعی و اخلاقی گسترده ای نیز دارد. هنگامی که دلال ها و واسطه ها به طور رسمی یا غیررسمی تعیین کننده مسیر فرزندآوری می شوند، کنترل و نظارت بر سلامت جسمی و روانی مادران و جنین ها دشوار می شود. خطر سوءاستفاده، کم توجهی به سلامت داوطلبان و ایجاد انگیزه های نادرست اقتصادی، واقعیت هایی هستند که در این بازار کم نظارتی، به طور مداوم تکرار می شوند.