روز گذشته مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور سفر رسمی دو روزه‌ای را به ارمنستان و بلاروس آغاز کرد. این نخستین مقصد منطقه‌ای وی پس از امضای توافق صلح اخیر میان ارمنستان و جمهوری‌ آذربایجان بود که با میانجی‌گری آمریکا حاصل شده است. هدف اصلی این سفر گسترش روابط دوجانبه به‌ویژه در حوزه همکاری‌های اقتصادی و تجاری و امضای اسناد و تفاهم‌نامه‌های مهم همکاری عنوان شده است. این سفر در چارچوب سیاست همسایه‌محور جمهوری اسلامی و تأکید بر اولویت‌بخشی به کشورهای دوست و همسایه صورت می‌گیرد؛ سیاستی که رهبر انقلاب نیز همواره بر آن تأکید داشته‌اند و بر پایه آن «همسایگان اولویت ما هستند.» حضور رییس‌جمهور در ایروان و مینسک در این مقطع زمانی حامل پیام‌های سیاسی و اقتصادی متعددی است که در راستای تأمین منافع ملی کشور ارزیابی می‌شود.

اهداف و زمینه‌های سفر

روابط ایران با ارمنستان و بلاروس طی سال‌های اخیر همواره دوستانه و رو به ‌گسترش بوده است. رییس‌جمهور پیش از عزیمت تصریح کرد که توسعه روابط با کشورهای همسایه و هم‌پیمان از اولویت‌های کلان سیاست خارجی ایران است.

وی این سفر را ادامه‌ روند دیدارهای اولویت‌محور دولت با همسایگان دانست که در راستای «سیاست‌های کلی و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب» انجام می‌شود.

ارمنستان به‌عنوان همسایه شمال ‌غربی ایران، اشتراکات تاریخی و فرهنگی عمیقی با کشورمان دارد و منافع دو ملت به‌طور چشمگیری درهم‌تنیده است. 

عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در یادداشتی مشترک با خبرگزاری «آرمن‌پرس» ارمنستان تأکید کرد که منافع ایران و ارمنستان در سایه عدم‌ قطعیت‌های جهانی و تحولات منطقه‌ای، بیش از پیش به یکدیگر گره خورده و تهران آماده «گشودن فصل نوینی از دوستی» با ایروان است؛ عبارتی که نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ و تقویت پیوندهای خود با ارمنستان علی‌رغم فشارهای خارجی است.

 در نشست مقدماتی پیش از سفر، رییس‌جمهور بر نقش‌آفرینی بیشتر شرکت‌های خصوصی ایران و پیگیری اجرای توافقات قبلی با ارمنستان و بلاروس تأکید کرد.

به گفته وی، تمرکز این دیدارها بر توسعه پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک و رفع موانع همکاری‌ها خواهد بود. بر اساس گزارش‌ها، حوزه‌های کلیدی همکاری که مورد بررسی قرار گرفت شامل انرژی، حمل‌ونقل، تجارت، سرمایه‌گذاری، بهداشت، محیط‌زیست، علوم، فرهنگ و گردشگری بوده است.

همچنین چالش‌ها و فرصت‌های عمده در روابط دوجانبه احصا شد و راهبردهایی برای بهره‌گیری از فرصت‌ها و غلبه بر موانع ترسیم شد.

یکی از محورهای مهم این مذاکرات، توافق اخیر ارمنستان و آذربایجان بر سر ایجاد کریدور ترانزیتی در استان سیونیک (موسوم به کریدور زنگزور) بود که با پادرمیانی آمریکا حاصل شده است.

مقامات ایران در جلسات داخلی تأکید کردند که هرگونه طرح ترانزیتی در قفقاز جنوبی باید با صیانت از منافع ملی ایران همراه باشد.

به همین دلیل، در بررسی توافق یادشده بر «حفظ منافع ایران» و جلوگیری از هرگونه تغییری در مرزهای منطقه تأکید شد.

این سفر قرار بود در اواخر ژوئن انجام شود، اما بنا به ملاحظاتی به تعویق افتاد و اکنون در فضایی متفاوت به انجام می‌رسد. طی روزهای قبل از سفر، ارمنستان و جمهوری‌ آذربایجان تحت نظارت آمریکا توافقی را امضا کردند که طبق آن قرار است «کریدوری ترانزیتی بین خاک اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان ایجاد شود.»

بر اساس مفاد اعلام ‌شده، ارمنستان حق انحصاری توسعه این مسیر را به ایالات متحده واگذار کرده است تا در خاک ارمنستان چنین گذرگاهی را احداث کند.

جمهوری اسلامی ایران از ابتدا با این ابتکار مخالف بوده و آن را موجب برهم خوردن نظم ژئوپلیتیک منطقه و محدود شدن دسترسی‌های ترانزیتی خود می‌داند.

بنابراین، سفر رییس‌جمهور به ارمنستان در این برهه، فرصتی کلیدی برای اعلام نگرانی‌های تهران و تلاش جهت دستیابی به «سازوکاری اطمینان‌بخش» در این زمینه فراهم می‌کند. در واقع این سفر بیش از یک دیدار دیپلماتیک معمول، «تأییدی بر تعهد مشترک ایران و ارمنستان به گشودن افق‌های تازه در روابط متقابل» تلقی می‌شود.

پیام‌های سیاسی و ژئوپلیتیک سفر

سفر پزشکیان به ارمنستان و بلاروس حاوی پیام‌های مهمی در عرصه سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی بود که مستقیم یا غیرمستقیم به گوش بازیگران مختلف رسید. تأکید بر تغییرناپذیری مرزهای منطقه. ایران با این سفر بار دیگر نشان داد که اجازه نخواهد داد هیچ‌گونه تغییر اجباری در مرزهای خود با ارمنستان صورت گیرد.

تهران با اعزام عالی‌ترین مقام اجرایی خود به ایروان، این سیگنال را ارسال کرد که مسائل منطقه باید توسط کشورهای منطقه حل‌وفصل شود و دخالت نیروهای فرامنطقه‌ای غیرقابل قبول است. رییس‌جمهور ایران آشکارا نگرانی خود را از «حضور شرکت‌های آمریکایی در منطقه» ابراز داشت و هشدار داد که تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد برخی از این شرکت‌ها «تحت پوشش فعالیت تجاری، اقدامات نامطلوب و غیرمنتظره‌ای انجام داده‌اند.»

بر همین اساس، یکی از دستور کارهای اصلی گفت‌وگوهای پزشکیان در ارمنستان، بررسی «چالش‌ها و نگرانی‌های مرتبط با این مسأله» بود.

پیام تهران روشن بود: حضور و نفوذ آمریکا (و به طریق اولی رژیم صهیونیستی) در مجاورت مرزهای ایران خط قرمز جمهوری اسلامی است و زیر نظر قرار خواهد داشت.

ایران اعلام کرده نسبت به حضور رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای خود و مداخلات قدرت‌های فرامنطقه‌ای (از جمله آمریکا) بسیار حساس بوده و این موضوعات را با دقت رصد می‌کند (چنانکه مقامات ایرانی پیش و حین سفر تأکید کردند.)

اولویت همگرایی منطقه‌ای بر محور همسایگان

این سفر پیامی بود دال بر تداوم سیاست «نگاه به شرق» و تقویت هم‌پیمانان شرقی ایران در مقابل فشارهای غرب. حضور در بلاروس - کشوری که همسو با ایران در برابر سیاست‌های آمریکا و اروپا مقاومت کرده - نشان داد تهران برای شکستن انزوای تحمیلی، به ‌دنبال ایجاد بلوک‌های جدید همکاری است. پزشکیان تصریح کرد که در سال‌های اخیر روابط ایران و بلاروس در حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی، علمی و اجتماعی به خوبی پیشرفته است و دو کشور اکنون می‌توانند با سرعت بیشتری در حوزه انتقال فناوری، کشاورزی، صنعت و مسائل اجتماعی همکاری کنند.

انتخاب مینسک به‌عنوان مقصد دوم این سفر، حاوی این پیام سیاسی بود که ایران و بلاروس در یک «جبهه مشترک مقابل یک‌جانبه‌گرایی غرب» قرار دارند. بلاروس طی دو سال گذشته در مجامع بین‌المللی از مواضع ایران قویا حمایت کرده، از جمله حملات رژیم اسراییل علیه ایران و تجاوزات به غزه را صریحا محکوم کرده است.

این مواضع اصولی بلاروس از نگاه تهران بسیار ارزشمند است و سفر رییس‌جمهور به مینسک پیامی مبنی بر قدردانی از این همراهی و عزم دو کشور برای تقویت هرچه بیشتر ائتلاف سیاسی خود داشت.

فعال بودن دیپلماسی ایران

درحالی‌که برخی تلاش دارند ایران را منزوی نشان دهند، انجام این سفر مهم منطقه‌ای آن‌ هم به فاصله کوتاهی پس از سفرهای مقامات غربی به قفقاز، حامل این پیام بود که دیپلماسی فعال ایران جریان دارد و تهران با ابتکار عمل، روابط خود را با همسایگان و شرکا به سطح بالاتری می‌برد.

این پیام به‌ویژه به افکار عمومی داخلی نیز مخابره شد که دولت در صحنه روابط خارجی پویاست و منافع ملی را از مسیر تعامل با دوستانش دنبال می‌کند.

دستاوردهای اقتصادی و توافقات

یکی از محورهای اصلی سفر پزشکیان، توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری با ارمنستان و بلاروس بود. در جریان این سفر اسناد و یادداشت‌های تفاهم متعددی میان طرف‌ها امضا شد که «افق‌های جدیدی را برای فراهم کردن بستر مناسب اقتصادی و اجتماعی در کشور» می‌گشاید.

به گفته رییس‌جمهور، این توافقات برای پیشرفت و آبادانی «ملت عزیزمان» مفید خواهند بود. گسترش تجارت و ترانزیت و توسعه مسیرهای تجاری شمال - جنوب و شرق - غرب از مباحث کلیدی در مذاکرات با ارمنستان بود. همچنین کریدور شمال - جنوب که ایران را به ارمنستان و گرجستان و از آنجا به دریای سیاه و اروپا متصل می‌کند، می‌تواند فرصت‌های تازه‌ای برای همکاری‌های اقتصادی دوجانبه فراهم سازد. همچنین ظرفیت‌های مسیر ترانزیتی از ارمنستان به روسیه (از طریق گرجستان) مورد توجه قرار گرفت تا ایران از طریق ارمنستان به بازار بزرگ اوراسیا دسترسی مطمئن داشته باشد.