به نقل از تسنیم، دریاچه آرال که روزگاری چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، امروز یکی از آشکارترین نمادهای خشکسالی انسان ساخت است.

بیش از شش دهه پس از آغاز انحراف گسترده آب برای کشاورزی در دهه 1960، دریاچه اکنون دو سرنوشت متفاوت دارد: آرال شمالی در قزاقستان که روندی از احیا را تجربه می کند و آرال جنوبی در ازبکستان که تقریباً به طور کامل از میان رفته است. تصاویر ماهواره ای ناسا نشان می دهد که حوضه جنوبی در دهه 2000 قطعه قطعه شد و بخش شرقی کم عمق آن در سال های بسیار خشک کاملاً ناپدید شد، در حالی که حوضه شمالی تنها پس از ساخت یک سد در سال 2005 تثبیت شد.

خشکسالی 60 ساله علیرغم تلاش ها برای احیا

فرآیند خشک شدن و شرایط خشکسالی دائمی که به دنبال آن پدید آمد در حدود 60 سال جریان داشته است. برداشت های عظیم از رودخانه های آمودریا و سیردریا برای آبیاری پنبه و گندم از اواخر دوران شوروی موجب کاهش شدید ورودی آب شد. دوره های متوالی گرما و خشکی، به ویژه در فاصله 2005 تا 2009 و در سال های خشک پس از آن، این روند را سرعت بخشید و باعث افزایش شوری و فروپاشی شیلات شد.

چرا آرال خشک شد؟

علت اصلی این خشکی برداشت بیش از اندازه آب رودخانه ها برای کشاورزی، همراه با هدررفت گسترده در کانال های ناکارآمد و روباز. این کسری ساختاری اکنون با تغییرات اقلیمی تشدید شده است؛ تغییراتی که جریان های تابستانی را کاهش داده و الگوهای رهاسازی آب را جابه جا کرده است، زیرا نیازهای برق آبی کشورهای بالادست با تقاضای آبیاری کشورهای پایین دست در تضاد قرار دارد. پیامد آن رسیدن آب کمتر به حوضه های انتهایی، افزایش سطح بستر خشک شده و بروز طوفان های نمکی و سمی است که زمین های کشاورزی و سکونتگاه ها را دربر می گیرد.

قواعد تقسیم آب منطقه ای که در دوران شوروی پایه گذاری و بعدها از طریق کمیسیون بین دولتی هماهنگی آب و صندوق بین المللی نجات دریاچه آرال (IFAS) به روز شد، همچنان با مشکل کم آبی دست وپنجه نرم می کنند. سهمیه های برداشت و محدودیت های فصلی اخیر نشان دهنده این محاسبات حساس است: سقف های چند میلیارد مترمکعبی برای هر کشور اکنون در هر فصل رشد و غیررشد مورد مذاکره قرار می گیرد.

چه چیزی بهبود یافته است؟

روشن ترین نقطه امید، دریاچه آرال شمالی است. سد کوک-آرال که قزاقستان در سال 2005 ساخت، از تخلیه آب به سمت جنوب جلوگیری کرد و موجب افزایش سطح آب، کاهش شوری و بازگشت شیلات محلی شد. در سال 2025، مقام های قزاق گزارش دادند که حجم آب 42 درصد افزایش یافته و به 27 میلیارد مترمکعب رسیده است ، با صید سالانه حدود 8000 تن. آن ها همچنین از آغاز مرحله دوم پروژه با همکاری بانک جهانی خبر دادند که شامل بازسازی سد، رساندن ارتفاع به 44 متر (سطح بالتیک) و تثبیت دریاچه های اطراف است. مطالعات امکان سنجی تا دسامبر 2025 ادامه دارد.

چه چیزی همچنان بحرانی است؟

آرال جنوبی که عمدتاً در خاک ازبکستان است همچنان یک بستر کویری شده (آرال قوم) باقی مانده است. جوامع اطراف شهر موی نَک همچنان با بیکاری، شوری خاک و پیامدهای بهداشتی ناشی از طوفان های نمکی و شیمیایی دست به گریبان اند. تابستان های گرم تر، زمستان های کوتاه تر و شوری بالا اکنون میراث انحراف رودخانه ها را تشدید کرده و بازگشت هیدرولوژیکی را بسیار دشوارتر از شمال کرده است.

دولت ها و شرکا اکنون چه می کنند؟

بهبود آبیاری، جنگل کاری و مهار گردوغبار در ازبکستان : کاشت انبوه ساکسول و سایر گیاهان مقاوم در بستر خشک شده دریاچه برای مهار گردوغبار سمی در حال اجراست. برنامه دریای سبز آرال برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در مارس 2025 مرحله دیگری را اجرا کرد (80 هزار نهال در 80 هکتار) که مکمل طرح ملی بزرگ تری است که تا سال 2024 صدها هزار هکتار را هدف گرفته بود.

در مِی 2025 بانک جهانی با 200 میلیون دلار سرمایه گذاری برای نوسازی آبیاری و زهکشی در پنج منطقه موافقت کرد اقدامی کلیدی برای کاهش هدررفت کانال ها. همزمان UNDP آزمایش هایی روی برنج کم آب بر در منطقه آرال انجام می دهد تا معیشت ها را از وابستگی به آبیاری غرقابی جدا کند.

ازبکستان و ترکمنستان در سال 2025 توافق کردند در پروژه های هیدروتکنیکی مشترک روی آمودریا همکاری کنند. همچنین تاشکند با افغانستان برای مدیریت مشترک برداشت ها وارد توافق شد گامی حساس با توجه به نیازهای متضاد فصلی. اتحادیه اروپا نیز حمایت خود را از اصلاحات در IFAS برای تقویت حکمرانی حوضه اعلام کرد.

سهمیه بندی منطقه ای : محدودیت های برداشت آب فصلی برای سال های 2024 2025 ادامه یافت و حجم های مشخصی برای هر کشور تعیین شد نشانه ای از مدیریت مبتنی بر قواعد (هرچند شکننده) در یک سال خشک.

آینده دریاچه آرال چه خواهد شد؟

1) مرحله دوم کوک-آرال : در صورت اجرا، افزایش ارتفاع و بهبود سازه ها می تواند آرال شمالی را به تعادل جدیدی برساند و زیستگاه ها را گسترش دهد. تحقق آن وابسته به جریان های سیردریا و تعادل میان برق آبی و آبیاری است.
2) گسترش بهره وری : اصلاح کانال ها، اندازه گیری مصرف و تغییر الگوی کشت از جمله آزمایش برنج تعیین خواهد کرد که آیا تقاضای آب در حوضه آرال جنوبی واقعاً کاهش می یابد یا نه.
3) جنگل کاری در مقیاس وسیع : ساکسول می تواند تپه های شنی را تثبیت کند و گردوغبار را کاهش دهد، اما نیازمند مراقبت چندساله و سازگاری با منابع آب زیرزمینی است.
4) ژئوپلیتیک کم آبی : نیروگاه های برق آبی جدید، برداشت های برنامه ریزی شده افغانستان و تغییرات اقلیمی در یخچال ها می تواند فشار را تشدید کند؛ اصلاحات IFAS و حمایت اتحادیه اروپا شاید در حل اختلافات مؤثر باشد.

یک دریاچه دیگر قربانی کشاورزی شد

خشکسالی دریاچه آرال یک نوسان موقت نیست؛ بلکه کسری ساختاری آب ناشی از انحراف رودخانه هاست که با اقلیم گرم تر سخت تر شده است. آرال شمالی نشان می دهد زیرساخت و قوانین هدفمند می تواند سریع نتیجه دهد، اما آرال جنوبی محدودیت های این دستاورد را عیان می کند. آینده احیا اکنون بیش از بارش و برف، به بهره وری، اجرا و همکاری منطقه ای وابسته است.