زمستان 1973، بریتانیا درگیر بحرانی کم سابقه شد. اعتصاب کارگران معادن زغال سنگ، که سوخت اصلی نیروگاه های برق را تامین می کردند، کشور را با کمبود انرژی مواجه کرد. دولت برای مهار بحران، هفته های کاری را به سه روز کاهش داد و تعطیلات اجباری گسترده ای اعمال کرد. نتیجه فاجعه بار بود: تولید صنعتی 20درصد افت کرد، بیکاری به 4درصد رسید، رشد اقتصادی در سال 1974 به زیر 2درصد سقوط کرد و تورم به 16درصد جهش یافت. اعتماد مردم به دولت فرو ریخت و سرمایه اجتماعی آسیب دید. این تجربه نشان داد که تعطیلات اجباری ناشی از بحران انرژی، حتی در اقتصادهای پیشرفته، می تواند تولید، اشتغال و ثبات اجتماعی را به خطر بیندازد.

ایران امروز با چالشی مشابه دست به گریبان است. تعطیلات اجباری که به دلایل کمبود گاز، ناترازی برق، آلودگی هوا و تنش های ژئوپلیتیکی به ادارات، مدارس و کارخانه ها تحمیل شده است، فراتر از یک وقفه ساده، به اقتصاد کشور ضربه زده و تولید ناخالص داخلی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. برآوردهای مرکز پژوهش های اتاق بازرگانی نشان می دهد هر روز تعطیلی سراسری، 7,000 میلیارد تومان (حدود 100 میلیون دلار) به اقتصاد زیان می رساند. در تابستان امسال، تعطیلی های متعدد در 23 استان به دلیل کمبود برق، تولید در صنایع کلیدی مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی را تا 30درصد کاهش داد. برای نمونه، تولید فولاد در کارخانه هایی مثل فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان 25درصد افت کرد؛ یعنی 1.5 میلیون تن کاهش تولید در یک ماه. در بخش پتروشیمی، توقف فعالیت واحدهای تولیدی در زمستان گذشته و تابستان امسال، تولید متانول را حدود 20درصد و اوره را 15درصد کاهش داد. این افت تولید، صادرات غیرنفتی را که 45درصد کل صادرات ایران را تشکیل می دهد، 12درصد کم کرد و باعث کاهش درآمد ارزی کشور در حدود 5 میلیارد دلار شد. این زیان در شرایط تحریم، که دسترسی به ارز خارجی را دشوار کرده، اقتصاد را شکننده تر کرده است.

تجارت داخلی نیز از این تعطیلات آسیب دیده است. کمبود گاز و برق، کارخانه ها را به استفاده از سوخت های گرانقیمت مانند مازوت واداشته که هزینه های تولید را تا 35درصد افزایش داده است. در زمستان، کارخانه های سیمان تولید خود را 40درصد کاهش دادند که قیمت سیمان را 20درصد بالا برد و پروژه های عمرانی را تا 30درصد به تاخیر انداخت. توقف تولید در صنایع بالادستی مانند پتروشیمی، تامین مواد اولیه برای صنایع پایین دستی مثل پلاستیک را مختل کرد و تولید این بخش ها را 15درصد کاهش داد. این اختلال ها، با بالا بردن هزینه ها، تورم را به حدود 45درصد رسانده و چرخه اقتصادی را کند کرد.

در حوزه تجارت خارجی، تعطیلات توانایی ایران برای انجام تعهدات صادراتی را تضعیف کرده است. ناتوانی در تامین گاز صادراتی تعهد شده به کشورهایی مثل ترکیه و عراق، صادرات گاز را 30درصد کاهش داد و 2میلیارد دلار از درآمد ارزی کشور کاست. در بخش پتروشیمی، توقف واحدهایی مانند پتروشیمی بندر امام، صادرات را 12درصد کاهش داد، یعنی 3.5میلیارد دلار زیان ارزی. این کاهش درآمد، ارزش ریال را 10درصد در برابر دلار تضعیف کرد و فشار بر تراز پرداخت ها را بیشتر کرد. ضعف در دیپلماسی انرژی نیز ایران را از بازارهای منطقه ای عقب رانده و فرصت ها را به رقبایی مثل قطر واگذار کرده است.

اشتغال و معیشت خانوارها نیز ضربه خورده است. حدود 15 میلیون نفر، یعنی 60درصد نیروی کار ایران، در بخش غیررسمی مشغولند. در 10 ماه گذشته، تعطیلی ها درآمد کارگران روزمزد در بخش هایی مثل ساخت وساز را تا 40درصد کاهش داد. در بخش ساخت وساز، که 12درصد اشتغال کشور را تامین می کند، فعالیت پروژه ها 30درصد افت کرد و 500,000 کارگر روزمزد درآمدشان کم شد. بنگاه های کوچک و متوسط، که 80درصد اشتغال ایران را تشکیل می دهند، با کاهش 25درصدی فعالیت، 1,2میلیون نفر را به بیکاری موقت کشاندند. این وضعیت، تقاضای مصرفی خانوارها را 15درصد کاهش داد و رشد اقتصادی را به زیر یک درصد در سال 1404 می رساند.

آموزش و سرمایه انسانی نیز قربانی این تعطیلات شده اند. در سال تحصیلی 1403-1404، مدارس در شهرهایی مثل تهران و اصفهان بیش از 45 روز تعطیلی اجباری داشتند. زیرساخت های ضعیف آموزش آنلاین و قطعی روزانه 4 ساعته برق و اینترنت، یادگیری غیرحضوری را بی اثر کرد. عملکرد تحصیلی دانش آموزان شهری 20درصد افت کرد و بهره وری آموزشی دانشگاه ها 15درصد کاهش یافت. این وضعیت، سرخوردگی دانشجویان را افزایش داده و مهاجرت نخبگان را شدت بخشیده است؛ در سال 1403، حدود 80,000 متخصص و دانشجو (4درصد نیروی کار متخصص) از ایران مهاجرت کردند که توسعه بلندمدت را به خطر می اندازد. آلودگی هوا، ناشی از استفاده از مازوت، هزینه های سنگینی تحمیل کرده است. گزارش های سازمان حفاظت محیط زیست نشان می دهد آلودگی هوا در سال 1403، 26,000 مرگ زودرس و 11.5 میلیارد دلار زیان اقتصادی به دنبال داشت، شامل 5 میلیارد دلار هزینه های درمانی و 4 میلیارد دلار کاهش بهره وری. تعطیلی های ناشی از آلودگی، مانند آنچه در تهران رخ داد، فعالیت اقتصادی را 10درصد کاهش داد و روزانه 1,500 میلیارد تومان زیان به بار آورد.

اعتماد عمومی نیز آسیب دیده است. بررسی شبکه های اجتماعی در سال 1404 نشان می دهد 70درصد پست ها نارضایتی از مدیریت بحران را منعکس می کنند که سرمایه اجتماعی را 20درصد کاهش داده است. این بی اعتمادی، جذب سرمایه گذاری را دشوار کرده و اثرات تحریم ها را شدیدتر کرده است. ریشه این بحران در ناترازی انرژی (کسری 300 میلیون مترمکعبی گاز و 18,000 مگاواتی برق)، مصرف غیربهینه به دلیل یارانه های سنگین، کاهش 30درصدی بارندگی ها و ضعف دیپلماسی انرژی است. برای برون رفت، باید زیرساخت های انرژی با سرمایه گذاری 10 میلیارد دلاری نوسازی شوند، 60,000 مگاوات انرژی خورشیدی توسعه یابد، یارانه های سوخت اصلاح شوند، دیپلماسی انرژی تقویت شود و تعطیلات برنامه ریزی شده مدیریت شوند. بدون این اقدامات، تعطیلات اجباری اقتصاد را فلج و آینده توسعه ایران را تهدید می کنند.