در شرایطی که قدرت خرید خانوارها تحت فشار شدید تورم و کاهش درآمد قرار گرفته، شکل تازه ای از سازوکار خرید در حال گسترش است: خرید قسطی، حتی برای کالاهای روزمره و مصرفی. پدیده ای که پیش تر محدود به کالاهای سرمایه ای یا اقلام لوکس بود، حالا وارد سبد خوراک و خواروبار و حتی ملزومات معمول زندگی شده است.

بررسی های میدانی در برخی نقاط پایتخت نشان می دهد فروشگاه های خرد، از سوپرمارکت ها تا فروشندگان اقلامی مانند رنگ، پلاستیک و شیرآلات، برای جلب رضایت مشتریان و حفظ گردش فروش، پرداخت اقساطی یا نسیه را- حتی بدون ضامن یا چک- پذیرفته اند. هرچند این شیوه بر پایه اعتماد شخصی یا مشتری های ثابت انجام می شود، اما نشان از شکل گیری یک رفتار اقتصادی جدید دارد: مدیریت هزینه های روزمره با توسل به قسط.

قسطی از سوپرمارکت محله

در خیابان های مرکزی تهران، سوپرمارکت هایی پیدا می شوند که برای مشتریان ثابت، حساب دفتری باز کرده اند. فروشنده ها می گویند میزان این خریدهای نسیه یا اقساطی در یکی- دو سال اخیر چند برابر شده.

یکی از سوپرمارکت داران می گوید: بعضی مشتری ها فقط برای خرید هفته شون میان و اول برج که حقوق گرفتن، حسابشون رو تسویه می کنند. یک جور خرید قسطی شده دیگه، فقط بی واسطه و بین خودمون.

میوه فروشی هایی که حساب دفتری دارند

در بازارهای میوه و تره بار هم دیده می شود که فروشنده ها برای مشتریان قدیمی، دفتر حساب دارند. افزایش قیمت میوه و کاهش توان خرید، موجب شده مردم حتی در این حوزه هم به خرید نسیه یا قسطی پناه ببرند.

قسطی کردن گوشت و مرغ

در برخی قصابی ها، مشتریان با هماهنگی قبلی، اقلام پروتیینی را به صورت خرد و اقساطی تهیه می کنند.

نجات بخش یا باری تازه بر دوش؟

در حالی که هزینه های زندگی در ایران روزبه روز افزایش می یابد، خرید قسطی به ابزاری رایج برای مدیریت دخل وخرج تبدیل شده است. پلتفرم های معروف فعلی حالا بخشی از سبد مصرف بسیاری از خانواده ها شده اند؛ آن هم با شعارهایی مانند خرید بدون چک و ضامن و پرداخت در چند ماه آینده . اما آیا این روش، راهی به سوی تسهیل زندگی است یا فقط مسکنی موقت در برابر فشار مزمن اقتصادی؟ بررسی ها نشان می دهد که نظرات کاربران دوگانه و متضاد است؛ از رضایت تا ناچاری، از استقبال تا هشدار.

نظر اول: راهکار نجات در نبود نقدینگی

برخی از کاربران این پلتفرم ها، خرید قسطی را یک فرصت واقعی برای تهیه کالاهای ضروری می دانند: اگر برخی اپلیکیشن های معروف فعلی نبود، من هیچ وقت نمی تونستم یخچال نو بخرم. نه چک دارم، نه ضامن. ولی اینجا راحت تونستم تو 4 قسط بخرم. او ادامه داد: با تورم الان، پولت تا فردا هم ارزش نداره. حداقل اینطوری میشه از پس خریدهای ضروری بر اومد.

نظر دوم: خریدِ گران از سر ناچاری

در سوی دیگر، کاربران زیادی می گویند که به اجبار به سمت خرید قسطی سوق داده شده اند؛ حتی با وجود اینکه کالاها در پلتفرم های اقساطی گران تر از بازار آزاد عرضه می شوند: همین لباس که از یه فروشگاه اینترنتی معروف داخلی گرفتم، 150 تومان گرون تر از مغازه بود. ولی خب آنجا قسطی نمی داد! مجبور شدم این را بخرم.

قسطی خریدن خوبه، ولی وقتی نرخ سودش پنهان باشد و قیمت واقعی را گرون تر حساب کنند، در واقع داری بیشتر از ارزش کالا پول می دی. برخی از کاربران هشدار می دهند که این مدل خرید، می تواند باعث مصرف بیشتر، بدهی بیشتر و فشار روحی و مالی در آینده شود. در مقابل، پلتفرم های دیگری نیز روش های متفاوتی را به کار گرفته اند. این پلتفرم ها با تکیه بر اعتبارسنجی مالی کاربران و دریافت چک یا سفته، وام های خرید اقساطی ارایه می دهند که بازپرداخت آنها بسته به شرایط کاربر، به صورت 3 تا 12 ماهه تنظیم می شود. اما این خدمات با واکنش های متفاوتی از سوی کاربران مواجه شده است. برخی از کاربران از روند اعتبارسنجی پیچیده و نرخ های سود بالا گلایه دارند. یکی از کاربران در شبکه های اجتماعی نوشته است: برای خرید یک گوشی قسطی، باید چک و سفته بدم، تازه با سودی که اگر حساب کنی، قیمت از بازار آزاد بیشتر درمی آید. ولی چاره ای نیست. در سوی دیگر، افرادی هم هستند که خرید اقساطی را راهی برای گذر از شرایط دشوار تورمی می دانند.

یکی دیگر از کاربران می گوید: الان دیگه حتی نمی شود یک خرید خونه معمولی را نقدی انجام داد. اگر همین خریدهای اقساطی هم نبود، خیلی ها باید از خیلی چیزها صرف نظر می کردند. درواقع، آن طور که از روند بازار برمی آید، خرید اقساطی به انتخابی ناگزیر تبدیل شده است؛ انتخابی که نه برای کالاهای تجملی، بلکه برای تأمین مایحتاج روزمره به کار گرفته می شود. بسیاری از خانواده ها حالا به جای ذخیره سازی و پس انداز، سراغ اعتبار گرفتن و قسط دادن می روند.

کارشناسان می گویند خرید اقساطی که پیش تر محدود به کالاهای لوکس بود، اکنون به راهکاری اساسی برای تأمین نیازهای روزمره تبدیل شده است. کاهش قدرت خرید و رکود تورمی، همراه با کمبود نقدینگی، خانواده ها را مجبور کرده تا با استفاده از اعتبار و اقساط، هزینه های زندگی را مدیریت کنند. این روند اگرچه تا حدی فشار مالی را کاهش می دهد و امکان دسترسی به کالاهای ضروری را فراهم می کند، اما در غیاب قوانین و نظام اعتبارسنجی دقیق، خطر ایجاد بدهی های سنگین و مشکلات مالی بلندمدت را به همراه دارد.

خرید اقساطی راه نجات است

احمد جانجان، کارشناس اقتصادی، با اشاره به تغییر ماهیت خریدهای اقساطی در جامعه می گوید: تا چند سال پیش، خرید اقساطی عمدتا مختص کالاهای لوکس یا طبقه متوسط بود، اما امروز این شیوه خرید به راه نجاتی برای تأمین مایحتاج ضروری تبدیل شده است. به عبارتی، خرید قسطی چند پله از لوکس گرایی پایین آمده و به بخشی از تلاش برای زنده نگه داشتن حداقل های معیشت تبدیل شده است. جانجان توضیح می دهد که این تغییر، دلایل متعددی دارد؛ مهم ترین آن، کاهش شدید قدرت خرید مردم است.

در شرایطی که تورم بالا و افسارگسیخته ادامه دارد، بسیاری از خانوارها قادر به پرداخت یکجای هزینه کالاهای ضروری خود نیستند. به همین دلیل، خرید قسطی به راه حلی برای حفظ حداقلی از کیفیت زندگی تبدیل می شود. از سوی دیگر، جانجان به کمبود و نبود نقدینگی در خانوارها اشاره می کند و می گوید: پس انداز برای بسیاری ناممکن شده و خانواده ها ناچارند هزینه ها را به تدریج و در قالب اقساط پرداخت کنند.

در شرایطی که ارزش پول روزبه روز کاهش می یابد، برخی ترجیح می دهند کالا را زودتر بخرند حتی به صورت قسطی و بعدا اقساطش را بپردازند. این رفتار، به نوعی از امید به آینده و احساس برنده بودن ناشی می شود؛ حس اینکه چیزی را همین امروز به دست می آورند، حتی اگر مجبور باشند به تدریج آن را بپردازند.

این کارشناس اقتصادی معتقد است این شیوه خرید برای بسیاری از مردم نه تنها انگیزه ایجاد می کند، بلکه حتی موجب افزایش تلاش برای درآمدزایی بیشتر و حفظ سبک زندگی نیز می شود. در این میان، فروشندگان و پلتفرم های آنلاین نیز بیکار نمانده اند. جانجان توضیح می دهد: پلتفرم هایی مانند دیجی کالا، اسنپ پی و دیگران با ارایه طرح های متنوع اقساطی، سعی دارند سهم بیشتری از بازار را جذب کنند و گستره مشتریان خود را افزایش دهند. در پاسخ به این سوال که خریدهای اقساطی بیشتر در چه حوزه هایی دیده می شود، جانجان می گوید: از موبایل، لپ تاپ و لوازم خانگی گرفته تا کالاهای مصرفی مثل مواد غذایی، دارو، پوشاک و حتی سفر و تور، به صورت اقساطی فروخته می شوند. کالاهایی مانند خودرو، مبلمان و تجهیزات دیجیتال تقریبا به طور کامل وارد چرخه خرید قسطی شده اند. حتی خدماتی مثل آموزش، مشاوره و درمان نیز اکنون به شکل اقساطی ارایه می شوند.

اما جانجان درباره تبعات و چالش های این روند هم هشدار می دهد. او می گوید: در کشوری که قوانین شفاف و منسجمی برای خرید اقساطی وجود ندارد، این روند می تواند عواقب جدی به همراه داشته باشد. به گفته او، لازم است نظام اعتبارسنجی قابل اعتماد و قوانین مشخصی برای حمایت از مصرف کننده طراحی شود تا مردم دچار بدهی های سنگین و نکول مالی نشوند.

جانجان تأکید می کند: افراد ممکن است بدون در نظر گرفتن توان مالی واقعی شان، زیر بار تعهدات بیش از حد بروند؛ چراکه وسوسه به دست آوردن فوری کالا بر میل به ارزیابی دقیق آینده غلبه می کند. اگر این وضعیت بدون نظارت ادامه پیدا کند، نتیجه ای جز فشار مالی، بدهی انباشته و جریمه های سنگین به دنبال نخواهد داشت. در پایان، جانجان راهکار را در دو سطح پیشنهاد می دهد: نخست، طراحی قوانین نظارتی و اعتبارسنجی حرفه ای و جامع؛ دوم، ورود دولت و نظام بانکی به حمایت از معیشت مردم از طریق ارایه وام های هدفمند و کم بهره برای خرید کالاهای ضروری.

رشد خرید و فروش اقساطی

مرتضی افقه، اقتصاددان، با اشاره به گسترش روزافزون خرید و فروش اقساطی در بازار ایران تأکید می کند که این شیوه از مدت ها پیش، به واسطه تمایل مشترک میان فروشندگان و خریداران، در فرهنگ خرید جای خود را باز کرده است. با این حال، به گفته او، هرچه به شرایط فعلی نزدیک تر می شویم، دامنه و تنوع خرید اقساطی با شتاب بیشتری گسترش می یابد.

او ریشه این هزینه زایی را در ناکارآمدی های متعدد در ساختار حکمرانی اقتصادی کشور می داند؛ از جمله ناکارآمدی مدیریتی، بروکراسی پیچیده، قوانین و مقررات متغیر و بی ثباتی سیاسی. این اقتصاددان می افزاید: مجموعه این عوامل، موجب می شود هزینه تولید در ایران به شکلی غیرمنطقی بالا باشد، به طوری که حتی در مواردی، کالای تولید داخل از نمونه وارداتی مشابه، با احتساب هزینه حمل ونقل هم گران تر تمام می شود. افقه همچنین به قاعده شناخته شده عرضه و تقاضا در علم اقتصاد اشاره می کند و می گوید: هر زمان که تقاضا از عرضه پیشی بگیرد، افزایش قیمت ها اجتناب ناپذیر می شود و بالعکس.

او تأکید می کند که در شرایط رکود تورمی و کاهش قدرت خرید عمومی، مردم برای حفظ حداقل های مصرفی خود ناچارند به شیوه هایی چون خرید قسطی روی بیاورند. به این ترتیب، به باور او، گسترش فرهنگ خرید اقساطی، نه فقط نشانه ای از انعطاف بازار، بلکه نشانگر فشارهای مضاعف اقتصادی بر تولیدکننده و مصرف کننده است؛ فشاری که ریشه در ساختارهای ناکارآمد و سیاستگذاری های ناپایدار دارد.