به گزارش خبرنگار مهر،‌ برای دهه‌ها، مدل سنتی انتشارات علمی بر پایه فروش اشتراک بود؛ در این مدل، محتوای علمی تنها در اختیار مؤسسات، کتابخانه‌ها و کاربرانی قرار می‌گرفت که توان پرداخت هزینه‌های بالا برای دسترسی به مجلات علمی را داشتند. در چنین ساختاری، حتی نویسنده مقاله نیز گاهی برای خواندن نسخه چاپی یا آنلاین مقاله خود باید هزینه پرداخت می‌کرد.

اما از اوایل قرن 21، با رشد جنبش دسترسی آزاد (Open Access)، تلاش برای تغییر این مدل آغاز شد. در میان انواع دسترسی آزاد، آنچه بیشتر مورد توجه قرار گرفته، دسترسی آزاد طلایی (Gold OA) است؛ مدلی که در آن مقاله پس از داوری و پذیرش، بدون هیچ مانعی به‌صورت رایگان در اختیار عموم مردم قرار می‌گیرد.

در این شیوه به جای فروش حق اشتراک، هزینه‌های انتشار مقاله به عهده نویسنده مقاله یا نهاد پشتیبان او مثل دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی است.

این هزینه‌ها بسته به اعتبار نشریه، حوزه علمی، و مدل ناشر متفاوت‌اند و بین 1000 تا 5000 دلار در نوسان‌ است. هرچند برخی ناشران برای نویسندگان کشورهای کم‌درآمد تخفیف‌هایی در نظر می‌گیرند، اما برای پژوهشگرانی از کشورهایی مانند ایران که با مشکلاتی مانند افزایش نرخ ارز، کاهش بودجه‌های پژوهشی و سایر محدودیت‌های ناشی از تحریم مواجه‌اند، پرداخت این هزینه‌ها ساده نیست.

در سال‌های اخیر نشریات در حال حرکت به سمت شیوه نشر دسترسی آزاد طلایی هستند و بیش از 40 درصد از مقالات به صورت دسترسی آزاد طلایی منتشر می‌شوند.

بر اساس داده‌های منتشرشده در گزارش سالانه انجمن ناشران علمی، فنی و پزشکی (STM 2024)، حدود 41 درصد از مقالات علمی جهان به‌صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شوند، که از این میان 38 درصد در قالب دسترسی طلایی‌اند.

این تغییر با وجود اینکه گامی مهم در جهت در دسترس قرار دادن مقالات علمی است، اما در عمل می‌تواند سبب ایجاد نابرابری انتشار مقاله برای پژوهشگران شود. پیش از این پژوهشگران به مقاله‌ها دسترسی نداشتند، ولی امروز نمی‌توانند به سادگی مقاله‌ای منتشر کنند.

برخی از کارشناسان عنوان می‌کنند یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر در کاهش انتشارات علمی ایران نقش داشته، مشکل پژوهشگران در پرداخت هزینه انتشار مقالات بوده است.

در همین زمینه دکتر مهدی پندار، معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم در گفتگو با خبرنگار مهر در مورد اینکه آیا وزارت علوم برنامه‌ای برای اختصاص بودجه به دانشگاه‌ها به عنوان کمک هزینه انتشار مقالات دسترسی آزاد طلایی دارد یا خیر گفت: ما دنبال پیگیری این موضوع هستیم و اگر بتوانیم منابعی را برای این موضوع اختصاص خواهیم داد.

وی در مورد اختصاص ردیف بودجه به این موضوع در سال آینده گفت: پیگیر این موضوع هستیم ولی هیچ قولی نمی‌توان داد و بستگی دارد شرایط تنظیم بودجه سال آینده به چه صورت باشد.

معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم خاطر نشان کرد: یکی از اتفاقات مهمی که امسال در وزارت علوم افتاد، این بود که 1200 میلیارد تومان برای اشتراک پایگاه‌های علمی اختصاص داده شد که عدد قابل توجهی بود. این اقدام می‌تواند به جهش علمی کشور کمک کرده و از رکود یا کاهش رتبه علمی کشور جلوگیری کند.

به گزارش مهر، در سال‌های اخیر وزارت علوم پیگیر پرداخت بدهی انباشته دانشگاه‌ها به پایگاه‌های علمی بین‌المللی بود و در نهایت سال گذشته توانست با پرداخت بخشی از این بدهی دسترسی دانشگاه‌ها به این پایگاه‌ها را فراهم کند. همچنین برای اولین بار در بودجه سال جاری مبلغ 1200 میلیارد تومان برای دسترسی به پایگاه های علمی بین‌المللی در نظر گرفته شد تا دسترسی دانشگاه‌ها مجدد قطع نشود.

با وجود این‌که این اقدام دسترسی پژوهشگران به داده‌های علمی را تسهیل می‌کند، اما همچنان مسئله تأمین هزینه انتشار در نشریات دسترسی آزاد برای پژوهشگران ایرانی حل نشده باقی مانده است.

به گفته دکتر محمد حسن‌زاده، رییس پایگاه تأمین منابع علمی کشور؛ باید در فرآیندهای پژوهشی سازوکاری برای تأمین این مبالغ در نظر گرفت تا پژوهشگران در قالب‌های مختلف مثل قالب اعتبار پژوهشی یا کمک‌های دولت و صنعت بتوانند حق‌الانتشار مقاله در نشریات دسترسی آزاد طلایی را تأمین کنند. چراکه اگر در بودجه ردیف متمرکزی برای منابع مالی مورد نیاز پیش‌بینی نکنیم، دچار مشکل خواهیم شد و روند نزولی شدیدی بر جایگاه ایران در سطح جهانی حاکم خواهد

در مجموع، به نظر می‌رسد سیاست‌گذاران علمی کشور در کنار فراهم کردن شرایط برای دسترسی پژوهشگران به پایگاه‌های علمی به فکر سازوکارهای پشتیبانی پایدار برای انتشار مقالات دسترسی آزاد نیز باشند تا پژوهشگران ایرانی بتوانند در این رقابت جهانی نه فقط خواننده، بلکه تولیدکننده مؤثر علم باشند.