به نقل از هفته نامه تجارت فردا ، رسانه ها و تحلیلگران با قطعیت از پیشتازی چین در فناوری های پیشرفته یا عقب ماندن اروپا در این رقابت ها سخن می گویند؛ این نوع روایت ها اغلب بر پایه داده های محدود یا مقایسه های غیرهم سطح هستند و تصویر دقیقی از واقعیت به دست نمی دهند.

در پاسخ به این نیاز، شاخص فناوری های حیاتی و نوظهور (Critical and Emerging Technologies Index) طراحی شده است؛ ابزار کمی و داده محور که امکان ارزیابی و مقایسه قدرت فناورانه 25 کشور را فراهم می کند. این شاخص با تکیه بر هزاران داده عمومی و تجاری، پنج حوزه کلیدی هوش مصنوعی ، زیست فناوری ، نیمه هادی ها ، فضا و فناوری کوانتومی را پوشش می دهد. رویکرد بین بخشی این شاخص، تحلیل دقیقی از جایگاه کشورها در رقابت جهانی فناوری ارائه می دهد و به شناسایی نقاط قوت و ضعف نسبی هر کشور در این حوزه ها کمک می کند.

نوآوری در این پنج حوزه، باعث پیشرفت در سایر بخش های فناوری نیز می شود؛ به گونه ای که پیشرفت در یکی از آنها می تواند بهره وری، توانمندی و رقابت پذیری دیگر حوزه ها را افزایش دهد. این بخش ها برای امنیت ملی و خودمختاری راهبردی کشورها حیاتی اند و دولت ها را در مواجهه با چالش های ژئوپولیتیک آینده و بهره گیری از فرصت های نوین یاری می کنند. گزارش پیش رو از سوی دانشگاه هاروارد در ژوئن 2025، با هدف تحلیل و تفسیر داده های این شاخص تهیه شده و تلاش دارد تصویر روشنی از روندهای نوظهور در ژئوپولیتیک فناوری و تحولات درون بخشی و میان بخشی ارائه دهد. هر بخش از این شاخص، شامل شاخص های قابل تنظیم است که به کاربران امکان می دهد تحلیل هایشان را متناسب با نیاز تنظیم کرده و به درک دقیق از نقاط قوت و ضعف نسبی هر کشور برسند.

مفهوم قدرت، به سادگی قابل تعریف یا اندازه گیری نیست. تعدادی از سیاست گذاران قدرت را در توان نظامی می بینند، در حالی که تعدادی دیگر بر شاخص هایی همچون قدرت اقتصادی یا نفوذ فرهنگی و ایدئولوژیک تاکید دارند. در این گزارش، قدرت به عنوان توانایی یک کشور برای تحقق منافع ملی از طریق کنترل منابع، دارایی های مادی و ایده ها تعریف می شود. در دنیای امروز که بیش از پیش، تحت تاثیر نوآوری قرار دارد، فناوری های حیاتی و نوظهور نقش محوری در شکل گیری قدرت ملی ایفا می کند. تحول فناورانه، روندی است که به طور مستقیم از ژئوپولیتیک تاثیر می پذیرد. در طول تاریخ، علم، نوآوری، فناوری و صنعت، عامل اصلی تحولات اجتماعی بوده اند و همین تحولات مسیر توسعه فناوری را نیز در کشورهای مختلف شکل داده اند.

کشورهایی که توانسته اند اکوسیستم های پیشرفته نوآوری ایجاد کنند -با حمایت مالی دولتی و خصوصی و سرمایه گذاری در پژوهش- اکنون در جایگاه قدرت های برتر فناورانه قرار دارند. این اکوسیستم ها بنیان کلیدی برای قدرت فناوری یک کشور به شمار می روند؛ یعنی توانایی بهره گیری از نوآوری برای تغییر نظام ها و ایجاد تحول در سطح جهانی. در عصری که رقابت ژئوپولیتیک در بستر وابستگی متقابل جهانی جریان دارد، قدرت فناورانه به طور مستقیم بر حفظ و تقویت حاکمیت ملی اثرگذار است.

بررسی شاخص در نمودار یک نشان می دهد ایالات متحده در تمامی حوزه های فناوری های حیاتی و نوظهور به ویژه با برتری چشمگیر در دو حوزه فضا و هوش مصنوعی عملکرد قوی دارد.

عملکرد برجسته عمدتاً ناشی از منابع اقتصادی گسترده و سرمایه انسانی توانمند در این کشور است؛ امری که در مقیاس بالای سرمایه گذاری عمومی و خصوصی و نیروی پژوهشی متنوع در سطح جهانی بازتاب یافته است. اکوسیستم نوآوری ایالات متحده که به شدت غیرمتمرکز است -به گونه ای که منابع، ایده ها و قدرت تصمیم گیری میان نهادهای فدرال، برنامه های ایالتی و محلی، دانشگاه ها، استارت آپ ها و شرکت های بزرگ تقسیم شده- این امکان را فراهم می کند تا بازیگران مختلف بتوانند به سرعت تخصص ها را گرد آورده و نوآوری ها را بدون وابستگی به مرجع مرکزی، توسعه و گسترش دهند.

این ساختار غیرمتمرکز همچنان یکی از عوامل اصلی پویایی، نوآوری و قدرت فناوری ایالات متحده محسوب می شود. با این حال، کاهش بودجه پژوهش های دانشگاهی و افزایش قطبی سازی سیاسی، توان ایالات متحده را برای جهت دهی راهبردی به تخصیص منابع عمومی و خصوصی با چالش مواجه کرده است. اکوسیستم نوآوری آمریکا در دهه های گذشته دستاوردهای بزرگی داشته، اما به دلیل تغییر سیاست های فدرال، در معرض خطر از دست دادن استعدادها و منابع مالی قرار دارد.

در صورتی که واشنگتن بخواهد برتری اش را در فناوری های حیاتی و نوظهور حفظ کرده و گسترش دهد، باید از اقدام های تجاری ناپایدار دست بکشد و تنش ها با نهادهای علمی را پایان دهد. شاخص در نمودار یک همچنین نشان می دهد چین در مجموع از ایالات متحده در حوزه فناوری های حیاتی و نوظهور عقب تر است، اما رقابت پذیر باقی مانده و به تدریج در حال کاهش این فاصله در چند حوزه فناورانه است.

با وجود پیشرفت های پرسروصدا در توسعه توانمندی های بومی، چین همچنان در حوزه های نیمه هادی ها و هوش مصنوعی از آمریکا عقب تر است. دلایل این عقب ماندگی می تواند سه موضوع وابستگی مداوم به تجهیزات خارجی ، فقدان اکوسیستم های تحقیقاتی خصوصی در مراحل ابتدایی (مشابه آنچه در غرب وجود دارد) و بازارهای سرمایه ای محدود نسبت به اقتصادهای غربی باشد.

با این حال، فاصله آمریکا و چین در حوزه های زیست فناوری و فناوری کوانتومی به مراتب کمتر است. این دو حوزه نسبتاً جدید بوده و با سرعت بالایی در حال تحول هستند و خارج از اکوسیستم های سنتی فناوری فعالیت می کنند. به طور خاص، قدرت چین در زیست فناوری از سلطه این کشور در تولید و ساخت داروها ناشی می شود و در فناوری کوانتومی، نقطه قوت چین بیشتر در حوزه های سنجش و ارتباطات کوانتومی است.

چین، همانند ایالات متحده از منابع اقتصادی و سرمایه انسانی قدرتمند بهره مند است؛ دو عامل مهم که برای پیشرفت در تمام فناوری های حیاتی و نوظهور ضروری اند. این نقاط قوت، همراه با کاهش فاصله چین در زیست فناوری و فناوری کوانتوم نشان می دهند پکن با تکیه بر مقیاس بزرگ و برنامه ریزی متمرکز، تلاش دارد فرصت های فناورانه از جمله کاهش وابستگی به واردات ، وادار کردن شرکت های خارجی به تولید و نوآوری در داخل چین و تقویت رقابت پذیری صنعتی را شناسایی و خلق کند.

ظهور چین به عنوان قدرت فناورانه بازتابی از اجماع فزاینده جهانی است، مبنی بر اینکه بخش های راهبردی برای رقابت پذیر ماندن نیازمند حمایت دولت ها هستند- به ویژه در برابر رقبایی که به طور گسترده یارانه دریافت می کنند. با این حال، چین همچنان با چالش های ساختاری بزرگ از جمله کند شدن رشد اقتصاد ، افزایش بدهی ها و مازاد ظرفیت صنعتی مواجه است. در حال حاضر، هیچ کشوری به اندازه ایالات متحده و چین در حوزه فناوری های حیاتی و نوظهور جایگاه برتری ندارد.

گروه دوم از کشورها (ژاپن، کره جنوبی، بریتانیا، آلمان، تایوان، فرانسه، هند، روسیه، کانادا، استرالیا، ایتالیا، هلند، اسپانیا، سنگاپور، برزیل، اسراییل، امارات متحده عربی، نیوزیلند، ترکیه، عربستان سعودی، ایران، اوکراین و کره شمالی) با فاصله قابل توجهی نسبت به این دو، در رتبه های بعدی قرار می گیرند. با این حال، موازنه قدرت در فناوری های حیاتی و نوظهور دگرگون می شود، اگر اروپا را به عنوان یک کل یکپارچه در نظر بگیریم. ترکیب ظرفیت های فناورانه کشورهای اروپایی همانند فرانسه، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا، ترکیه و بریتانیا، اروپا را به جایگاهی می رساند که حدود نیمی از مجموع امتیاز آمریکا و دوسوم امتیاز چین را داراست. در بررسی های بخشی، اروپا در حوزه های هوش مصنوعی، زیست فناوری و فناوری کوانتوم در جایگاه سوم جهان قرار دارد، اما همچنان پیش از ژاپن، تایوان و کره جنوبی در نیمه هادی ها و پیش از روسیه در حوزه فضاست.

در چشم انداز ژئوپولیتیک، پیشرفت های کوچک به ویژه در حوزه های زیست فناوری و فناوری کوانتومی می تواند پیامدهای بزرگی برای توازن قدرت در آینده داشته باشد. دلیل آن، همگرایی فناوری هاست؛ به این معنا که پیشرفت در یک حوزه می تواند اثرات شبکه ای ایجاد کند که باعث تسریع در پیشرفت سایر حوزه ها شده و شکل گیری فناوری های آینده را به شیوه هایی هدایت کند که قابل پیش بینی نیست.

برای نمونه، الگوهای قدرتمند هوش مصنوعی هم اکنون در شتاب دادن به فرآیند کشف دارو و پیش بینی ساختار پروتیین ها به کمک پژوهشگران آمده اند. پژوهش ها در حوزه کوانتوم نیز به توسعه مواد نیمه هادی پیشرفته برای نسل جدید تراشه های رایانه ای کمک می کند. این چرخه های بازخورد مثبت، به کشورهایی که زودتر وارد این عرصه ها می شوند، مزیت پیشگام بودن می بخشد؛ مزایایی که با گذشت زمان تثبیت می شود و به سختی قابل از بین بردن هستند، زیرا فناوری ها به طور همزمان رشد کرده و به هم وابسته می شوند.

همگرایی فناوری ها، پیش بینی و حکمرانی بر پیامدهای فناوری های حیاتی و نوظهور را دشوار می کند. همچنین بیانگر این است که کشورهایی که در پی دستیابی به جایگاه قدرت بزرگ هستند، باید در مجموعه ای از فناوری ها برتری نسبی شان را حفظ کنند. این به آن معنا نیست که کشورهای کوچک از عرصه رقابت خارج اند. کشورهایی که بتوانند بر نقاط قوتشان تمرکز کرده و با شرکای خارجی هماهنگ عمل کنند، می توانند رفاه اقتصادی پایدار و امنیت منطقه ای یا بلوکی را برای خودشان تضمین کنند.

به عنوان مثال، کانادا با وجود داشتن تنها 5/0 درصد از جمعیت جهان، به یکی از کشورهای پیشرو در فناوری کوانتومی تبدیل شده است. این کشور پنج درصد از استعدادهای جهانی کوانتوم را در اختیار دارد، بیش از هزار مقاله در این حوزه منتشر کرده و از طریق راهبرد ملی کوانتوم (2023)، میزان 360 میلیون دلار برای توسعه استعدادها و همکاری های بین المللی در زمینه کوانتوم اختصاص داده است. نمونه مزبور نشان می دهد کشورهایی با جمعیت کمتر نیز می توانند با سرمایه گذاری هدفمند در حوزه های خاص به قدرت فناورانه تبدیل شوند.

با وجود مزایای همکاری و وابستگی متقابل، کشورها در برابر شوک های بیرونی همانند همه گیری یا جنگ ها آسیب پذیرند؛ این وقایع ممکن است زنجیرهای تامین جهانی را مختل کند. برای کاهش این ریسک ها، دولت ها به بازگرداندن صنایع به داخل (reshoring)، انتقال تولید به کشورهای هم پیمان (friendshoring) و اعمال محدودیت های صادراتی بر فناوری های حساس روی آورده اند. این اقدام ها در راستای افزایش تاب آوری و کاهش وابستگی در سطح جهانی و منطقه ای انجام می شود. اجرای آنها با چالش هایی همانند حفظ تعادل میان رقابت، نوآوری و امنیت همراه است و هیچ سیاست واحدی نمی تواند همه ریسک ها را پوشش دهد.

هوش مصنوعی توانایی ماشین ها برای انجام کارهایی همانند تحلیل و تصمیم گیری است که نیاز به تفکر انسانی دارد. توسعه الگوهای هوش مصنوعی شامل مراحل تعریف وظیفه، جمع آوری داده، انتخاب الگوریتم، آموزش، ارزیابی و به روزرسانی مداوم است. رقابت جهانی در این حوزه تنها به قدرت محاسباتی محدود نیست، بلکه چون هوش مصنوعی (AI) در همه بخش ها نقش زیرساختی دارد، به عامل تعیین کننده در توازن قدرت تبدیل شده است.

ب نگاه هایی همانند OpenAI (آمریکا)، DeepSeek (چین) یا Mistral (اروپا) هر کدام به شکل متفاوتی در این رقابت پیشرو هستند. این گزارش با تکیه بر هشت شاخص، وضع کشورها را در حوزه هوش مصنوعی بررسی کرده که مهم ترین آنها منابع مالی و نیروی انسانی است. عوامل فنی همانند الگوریتم ها، قدرت پردازش و دقت مدل ها نیز نقش مهمی دارد و جایگاه جهانی و چهارچوب های قانونی نقش پشتیبان را ایفا می کنند.

زیست فناوری به فناوری هایی گفته می شود که امکان دستکاری موجودات زنده و اجزای آنها را برای اهدافی همانند درمان، کشاورزی، انرژی و محیط زیست فراهم می کند. پیشرفت هایی همانند mRNA و CRISPR باعث شده اند بشر بتواند حیات را در سطح ژنتیکی باز برنامه ریزی کند. همه گیری کووید 19 نشان داد کشورهایی که توانمندی زیست فناوری بالاتری دارند، بهتر می توانند با بحران ها مقابله کنند. این توانمندی وابسته به ترکیب فناوری هایی مثل هوش مصنوعی، بیوانفورماتیک و پردازش پرسرعت داده هاست. دسترسی آسان تر به زیست فناوری خطر سوءاستفاده (همانند ساخت عوامل بیماری زا) را نیز افزایش داده است.

نیمه هادی ها، تراشه های کوچکی هستند که پایه همه سیستم های محاسباتی مدرن اند و برای پردازش، ذخیره و انتقال داده به کار می روند. تولید آنها نیازمند زنجیره ای پیچیده از طراحی نرم افزار، ویفرهای سیلیکونی، تجهیزات پیشرفته و کارخانه های تخصصی ساخت تراشه است. با توجه به نقش حیاتی نیمه هادی ها در اقتصاد و امنیت، دولت آنها را اولویت راهبردی می داند. بحران های ژئوپولیتیک و تنش آمریکا و چین، به ویژه درباره تایوان آسیب پذیری زنجیره تامین را آشکار کرده است.

همچنین رقابت در حوزه هوش مصنوعی تقاضا برای تراشه های پیشرفته همانند GPU را به شدت افزایش داده است. رشد چشمگیر ارزش شرکت انویدیا نمونه ای بارز است. ایالات متحده با وضع محدودیت های صادراتی علیه چین و همکاری با ژاپن و هلند، تلاش دارد دسترسی چین را به فناوری تراشه های پیشرفته محدود کند. در مقابل، چین با حمایت دولتی به دنبال ساخت صنعت داخلی است.

فناوری فضایی شامل ابزارهایی است که امکان دسترسی، فعالیت و بهره برداری از محیط فضا را فراهم می کند؛ از موشک های پرتابگر گرفته تا ماهواره ها و حسگرهای فضایی. این فناوری اکنون در قلب رقابت ژئوپولیتیک، امنیتی و علمی قرار دارد. بعد نظامی این فناوری اهمیت فزاینده ای یافته است. کشورها برای فرماندهی، کنترل، شناسایی، هشدار موشکی و عملیات اطلاعاتی به دارایی های فضایی همانند ماهواره های ارتباطی و شناسایی تکیه دارند. این توانمندی ها نه فقط برای جنگ، بلکه برای بازدارندگی و پیشگیری از درگیری ها نیز حیاتی اند. دولت ها به ویژه ایالات متحده، چین و روسیه در حال گسترش زیرساخت های فضایی برای تقویت برتری نظامی هستند.

آمریکا ترکیبی از ماهواره های نظامی و تجاری را به کار می گیرد و با شرکت هایی همچون اسپیس ایکس (SpaceX) همکاری می کند. چین با توسعه توان پرتاب و ایستگاه فضایی تیان گونگ و برنامه های سفر به ماه قدرت نمایی می کند. روسیه نیز با ادامه ماموریت های فضایی سایوز، حضور نظامی خودش را حفظ کرده است. در این تحلیل، بیشترین وزن به منابع اقتصادی، نیروی انسانی و امکانات دفاعی و امنیتی اختصاص یافت، چرا که این عوامل زیرساخت های اصلی قدرت فضایی و نظامی یک کشور را تشکیل می دهند. سایر حوزه ها همانند اکتشافات علمی و قوانین فضایی نقش پشتیبان دارند.

کپشن یک: در نمودار یک، محور عمودی مربوط به کشورها ، محور افقی مربوط به امتیاز شاخص و موضوع های اصلی شامل فضا، زیست فناوری، نیمه هادی ها، فناوری کوانتوم و هوش مصنوعی است. این نمودار نشان می دهد ایالات متحده در تمامی حوزه ها و با برتری چشمگیر، عملکرد قوی دارد.

کپشن دو: دانشگاه هاروارد در ژوئن 2025 در گزارشی به تحلیل و تفسیر داده های شاخص فناوری های حیاتی و نوظهور (Critical and Emerging Technologies Index) پرداخت و تلاش کرد تصویر روشنی از روندهای نوظهور در ژئوپولیتیک فناوری و تحولات درون و میان بخشی ارائه دهد.