دولت‌های اروپایی طی هفته‌های اخیر تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک را تشدید کرده‌اند. دیروز از قول صدراعظم آلمان نقل قولی منتشر شد که اروپا همین سه‌شنبه با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، این روند را کلید خواهد زد. هرچند صحت این نقل قول تأیید نشده ولی با افزایش تنش‌ها بین ایران و غرب، چنین روندی دور از ذهن نیست

جوان آنلاین: دولت‌های اروپایی طی هفته‌های اخیر تهدید به فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک را تشدید کرده‌اند. دیروز از قول صدراعظم آلمان نقل قولی منتشر شد که اروپا همین سه‌شنبه با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، این روند را کلید خواهد زد. هرچند صحت این نقل قول تأیید نشده ولی با افزایش تنش‌ها بین ایران و غرب، چنین روندی دور از ذهن نیست. در حالی که عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، هشدار داده که عملی شدن اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه، «پایان نقش اروپا را رقم خواهد زد»، فعال شدن این مکانیسم، پیچیدگی‌هایی دارد که احتمالاً اروپاییان به سادگی و با سرعت نخواهند توانست از آن عبور کنند تا رژیم تحریم‌های پیش از 2015 را در ابعاد کامل بازگردانند. 

دیروز از قول فردریش مرتس صدراعظم آلمان نقل شد که برلین با همراهی دو کشور اروپایی دیگر، یعنی فرانسه و انگلیس، مکانیسم موسوم به اسنپ‌بک را از روز سه‌شنبه همین هفته فعال خواهد کرد، روندی که احتمالاً منجر به بازگشت شش قطعنامه بین‌المللی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران خواهد شد که بین سال‌های 2006 تا 2010 تصویب شده بود و بر اساس توافق سال 2015 ایران با 1+5 غیرفعال شد. هرچند این نقل‌قول از مرتس تکذیب شده ولی هیچ بعید نیست که اروپاییان در فضای حذف از مذاکرات هسته‌ای و تشدید تنش‌ها به دنبال فعال‌سازی اسنپ‌بک باشند. 

مکانیسم ماشه چیست؟

مکانیسم موسوم به اسنپ‌بک، بخشی از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل است که در سال 2015 برای تضمین اجرای توافق هسته‌ای ایران (برجام) تصویب شد. این مکانیسم به اعضای مشارکت‌کننده در توافق، امکان می‌دهد در صورت «نقض اساسی» مفاد برجام از سوی ایران، روند بازگرداندن تحریم‌های چندجانبه سازمان ملل را فعال کنند. هرچند مفهوم «نقض اساسی» تفسیرپذیر است ولی براساس فرآیند تعریف‌شده، کافی است یکی از اعضای برجام، با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، اعلام کند که ایران به تعهدات خود پایبند نبوده است. البته این امکان وجود دارد که پیش از ارسال یادداشت به شورای امنیت، کشور‌های عضو برجام بخواهند موضوع نقض تعهدات را در کمیسیون مشترک برجام مطرح کنند، اما در صورت اراده سیاسی هر یک از اعضای غربی عضو برجام این امکان نیز وجود دارد که بدون طی‌کردن مسیر کمیسیون مشترک، مکانیسم اسنپ‌بک با ارسال نامه به شورای امنیت سازمان ملل فعال شود.

پس از این اعلام، شورای امنیت وارد یک دوره 30 روزه حساس بررسی خواهد شد. اگر در این مدت هیچ قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌های بین‌المللی (شش قطعنامه) تصویب نشود که به دلیل احتمال وتوی امریکا، انگلیس و فرانسه، در عمل تصویب چنین قطعنامه‌ای ممکن نیست، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد شامل شش قطعنامه تصویب شده شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران طی سال‌های 2006 تا 2010 یعنی قطعنامه‌های شماره 1696، 1737، 1747، 1803، 1835 و 1929، به‌طور خودکار بازمی‌گردند. اثرات خاص بازگشت قطعنامه‌ها شامل بازگرداندن تحریم تسلیحاتی منقضی شده سازمان ملل است که کشور‌ها را از تأمین، فروش یا انتقال اکثر تجهیزات نظامی به ایران منع می‌کرد و تهران را از صادرات هرگونه سلاح منع خواهد کرد. علاوه بر این، این مکانیسم، انقضای مفادی را که تهران را از صادرات موشک و پهپاد یا انجام «هرگونه فعالیت» مرتبط با موشک‌های بالستیک «طراحی‌شده برای حمل سلاح‌های هسته‌ای» منع می‌کند، لغو می‌کند. دولت آلمان تهدید کرده که به‌همراه فرانسه و بریتانیا آماده ارسال چنین نامه‌ای در روز سه‌شنبه هستند. در حالی که برای فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک، تا ماه اکتبر 2025 زمان هست، ظاهراً کشور‌های اروپایی نگران هستند که ریاست روسیه بر شورای امنیت تا آن زمان، این فرایند را دشوار کند. اروپاییان مدعی‌اند که فعال کردن اسنپ‌بک، واکنش به گسترش برنامه هسته‌ای ایران از جمله غنی‌سازی 60 درصد، محدود کردن دسترسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اقداماتی از این دست است که برجام را بی‌معنا کرده است ولی ایران اقدامات خود را واکنشی به خروج امریکا از برجام درسال 2018 و بی‌عملی اروپاییان می‌داند. در حالی که طی ماه‌های اخیر، بعد از شروع مذاکرات غیرمستقیم ایران و امریکا، دولت‌های اروپایی از مذاکرات با ایران کنار گذاشته شده بودند، کاترین اسمیت، از اندیشکده بروکینگز معتقد است که «اروپا تلاش می‌کند از اسنپ‌بک به‌عنوان یک ابزار فشار برای بازگرداندن ایران به میز مذاکره استفاده کند، نه صرفاً برای بازسازی تحریم‌های گذشته.» عباس عراقچی روز شنبه در دیدار با سفرا و نمایندگان مقیم کشور‌های خارجی در تهران هشدار داد: «اسنپ‌بک به معنای پایان نقش اروپا در موضوع هسته‌ای ایران است و شاید تاریک‌ترین نقطه در تاریخ روابط ایران با سه کشور اروپایی باشد که شاید هیچ وقت دیگر ترمیم نشود.»

پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی 

مسیر اسنپ‌بک روی کاغذ ساده به نظر می‌رسد، اما اجرای عملی آن با چالش‌های عمده‌ای روبه‌رو است. اگر در تاریخ 15 جولای یکی از کشور‌های اروپایی (آلمان، فرانسه یا بریتانیا) رسمی‌ترین گام برای فعال‌سازی اسنپ‌بک را با ارسال نامه به شورای امنیت بردارد، روند بازگشت تحریم‌ها طبق قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل مراحل مشخصی دارد. کشور ارسال‌کننده نامه با این کار، رسماً به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع می‌دهد که ایران در حال نقض اساسی تعهداتش است. این نامه به‌عنوان «اطلاع از عدم پایبندی» شناخته می‌شود. بر اساس بند‌های قطعنامه 2231، اگر تا 30 روز پس از دریافت نامه (14 آگوست) شورای امنیت قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نکند، تحریم‌های سازمان ملل به‌طور خودکار بازمی‌گردند. بنابر این دست‌کم یک فرایند 30 روزه از روز سه‌شنبه نیازمند پیموده شدن است. طی این 30 روز، چین یا روسیه می‌توانند برای حفظ تعلیق تحریم‌ها یک قطعنامه ارائه کنند که البته کشور‌های حامی احیای تحریم‌ها می‌توانند آن را وتو کنند که در صورت اتفاق افتادن چنین روندی، حامیان اسنپ‌بک به احتمال زیاد این کار را خواهند کرد. فراتر از فرایند 30 روزه، بازگشت کامل شش قطعنامه، محدودیت‌های اجرایی نیز دارد. چین و روسیه بار‌ها مخالفت خود را با بازگشت تحریم‌های سازمان ملل اعلام کرده‌اند. آنها در سال 2020، وقتی امریکا تلاش کرد مکانیسم اسنپ‌بک را فعال کند، روسیه و چین صراحتاً اعلام کردند که «امریکا دیگر عضو برجام نیست و هیچ‌گونه صلاحیت برای فعال‌سازی مکانیسم ندارد» رخدادی که به رویارویی کم‌سابقه در شورای امنیت سازمان ملل منجر شد که البته امریکا برنده آن نبود. چین و روسیه بین سال‌های 2006 تا 2010 از هر شش قطعنامه پیشنهادی غرب علیه ایران حمایت کرده بودند ولی طی سال‌های اخیر با تشدید تنش‌های ژئوپلیتیکی که به‌خصوص جنگ اوکراین به آن دامن زده، احتمال دارد که فعال‌سازی اسنپ‌بک را تضعیف یا حتی بی‌اثر کنند. یک بحث جدی که طی روز‌های اخیر برجسته شده، موضوع پنل کارشناسان (ExpertsPanel) سازمان ملل است که بخشی حیاتی از سازوکار تحریم‌های ایران است. این پنل مسئولیت دارد که نقض تحریم‌ها را ثبت، بررسی و گزارش کند و به شورای امنیت درباره اجرای صحیح تحریم‌ها مشاوره دهد. این پنل قبل از سال 2015 به عنوان بخشی از رژیم تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران فعال بود ولی به عنوان بخشی از قطعنامه 2231 شورای امنیت از بین رفت. هرچند بازگشت قطعنامه‌های شش‌گانه علیه ایران هیچ بعید نیست ولی احیای مجدد این پنل نیازمند رأی‌گیری در شورای امنیت است؛ جایی که روسیه و چین حق وتو دارند. از همین‌رو، حتی در صورت بازگشت رسمی تحریم‌ها، نبود این پنل عملاً به معنای کاهش شدید نظارت و فشار خواهد بود. 

واکنش تهران تا تنش جهانی

طی هفته‌های اخیر، مقامات جمهوری اسلامی بار‌ها هشدار داده‌اند که این اقدام به معنای «مرگ برجام» و «پایان تعامل با اروپا» خواهد بود. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران به تازگی در گفت‌و‌گو با لوموند، تهدید به استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک را معادل یک حمله نظامی توصیف کرد و درباره خروج از ان‌پی‌تی نیز گفت: ما هنوز چنین قصدی نداریم. با این حال، مقامات ایرانی پیش از این هشدار داده‌اند که در واکنش به اسنپ‌بک اروپاییان، ممکن است از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نیز خارج شوند. از سوی دیگر، روسیه و چین نیز به‌عنوان دو بازیگر کلیدی شورای امنیت، به‌احتمال زیاد واکنشی جدی به اقدام اروپایی‌ها نشان خواهند داد. در روز‌های گذشته، وزارت خارجه چین اعلام کرده که فعال‌سازی اسنپ‌بک «تلاشی برای تضعیف همکاری‌های بین‌المللی» است و آن را مشروع نمی‌داند. روسیه نیز تلویحاً تهدید کرده که ممکن است همکاری‌های امنیتی با اروپا را در زمینه‌های دیگر محدود کند. در سطح کلان‌تر، فعال شدن اسنپ‌بک می‌تواند رویارویی در شورای امنیت را تشدید کند. شورای امنیت به‌جای تبدیل شدن به محل اجماع برای مدیریت بحران، به میدان رقابت ژئوپلیتیکی تبدیل خواهد شد. ریچارد گوان، مدیر گروه بحران در سازمان ملل می‌گوید: «اسنپ‌بک نه‌تنها بحران هسته‌ای ایران را حل نمی‌کند، بلکه می‌تواند سازمان ملل را دچار انشعاب و فلج کند.» نری روم، عضو ارشد مؤسسه واشینگتن و لویی دوگیت گروس هشدار می‌دهند که اجرای مکانیسم ماشه، دیپلماسی هسته‌ای را به «شرایط کارخانه‌ای» بازمی‌گرداند و اساساً مصالحه‌های موجود در برجام و تلاش‌ها برای احیای آن را از بین می‌برد. آنها هشدار داده‌اند که واکنش ایران با هدف نشان دادن مقاومت و تاب‌آوری، چه از طریق گام‌های هسته‌ای، گام‌های متعارف یا هر دو، خواهد بود. گام‌های هسته‌ای می‌تواند غنی‌سازی اورانیوم تا 90 درصد باشد. 

نمای نزدیک: این یک کارزار کثیف دیگر است

وزارت خارجه روسیه خبر وبگاه آکسیوس را که در آن ادعا شده بود رییس‌جمهور روسیه در تماس تلفنی با همتای امریکایی از ایده «غنی‌سازی صفر» ایران حمایت کرد، این‌طور توصیف کرد: «یک کارزار سیاست‌زده کثیف». این وزارتخانه افزود: «باید بحران برنامه هسته‌ای ایران از طریق راهکار دیپلماتیک حل‌و‌فصل شود.» وزارت امور خارجه روسیه خاطرنشان کرد: «فقط می‌توان حدس زد که این بار چه کسی سفارش دهنده بوده است، اما یکی از آخرین انتشارات این نسخه با عنوان «پوتین از ایران می‌خواهد که توافق با امریکا را بپذیرد، که به معنای غنی‌سازی صفر است»، به احتمال زیاد، یک کارزار کثیف سیاسی دیگر است که با هدف تشدید تنش‌ها پیرامون برنامه هسته‌ای ایران آغاز شده است.»

منبع: روزنامه جوان