فرهیختگان نوشت: احمد الشرع ملقب به ابومحمد الجولانی، رهبر گروه تروریستی هیئت تحریرالشام و حاکم سوریه روز گذشته (شنبه 21 تیر 1404، 12 جولای 2025) در باکو پایتخت آذربایجان با الهام علی اف، رییس جمهور مادام العمر این کشور دیدار کرد. این دیدار بر اساس دعوت طرف آذربایجانی و برای مذاکره بر سر ارائه کمک های گازی به دمشق صورت گرفته است. این سفر اما علاوه بر مفاد اعلام شده، احتمالاً دارای بخش های اعلام نشده مهمی است. مقامات حکومت جولانی در ماه های اخیر دیدارها و گفت وگوهای زیادی در قالب های مختلف برای عادی سازی روابط با رژیم صهیونی داشته اند و آذربایجان در کنار امارات، بیشترین فعالیت ها را دراین خصوص انجام داده است.

دیدار حاکمان سوریه و آذربایجان حاوی نکاتی است که درک بخشی از آن ها نیازمند درک زوایای خاصی است. در این بخش تلاش شده این موارد موردبررسی قرار گیرند.

1- توازن بخشی بین جبهه عربی و جبهه ترکیه

در مجموعه دوستان جولانی که شامل ترکیه و دولت های حاشیه جنوبی خلیج فارس می شود، از سمت جبهه ترکیه، آذربایجان و از سمت جبهه دولت های حاشیه جنوبی خلیج فارس، امارات به رژیم صهیونی نزدیک تر بوده و روابط گسترده تری دارند. روابط این دو کشور با رژیم صهیونی نسبت به دیگران ابعاد نظامی، امنیتی و اقتصادی بیشتری دارد. جولانی از یک سو خواهان استفاده میانجی گران برای عادی سازی رابطه با رژیم صهیونی است و از طرف دیگر احتمالاً درصدد توازن بخشی میان جناح های مختلف برآمده است؛ اگر از طرف دولت های عربی امارات فعالیت می کند، از سمت ترکیه نیز آذربایجان پیشنهاد شده است.

2- آذربایجان یار کوچک تر در سیاست خارجی

با شکست برنامه های ترکیه در غرب آسیا در اواخر دهه 2020 که حاصل آن پایداری نظام سوریه، سقوط محمد مرسی در مصر و تکه تکه شدن لیبی بود، این کشور به سمت آذربایجان گرایش بیشتری یافت. این اتفاق دلایلی داشت؛ اول آنکه برخلاف احزاب سیاسی و گروه های شبه نظامی، آذربایجان یک دولت و یک کشور بود که از مزایای خاصی از جمله امکان تحرک دیپلماتیک برخوردار بود. دومین مورد به استقلال مالی اش مرتبط می شد. رابطه و اتحاد با آذربایجان نه تنها نیازی به ارائه کمک مالی نداشت، بلکه سودآور بود. سومین مسئله به ثبات آن برمی گشت که از دهه 1990 میلادی پایداری اش را نشان داده بود. آذربایجان آرزوهای برآورده نشده اردوغان در غرب آسیا را برآورده می کرد که شامل ترانزیت انرژی و کالا می شد. بر همین اساس آذربایجان به یک ستون در سیاست خارجی آنکارا تبدیل شد که حضورش در همکاری های ترکیه- پاکستان و تبدیل آن از همکاری های دوجانبه به سه جانبه، وقوع جنگ 2020 قفقاز و تلاش برای اشغال جنوب ارمنستان نمودهای آن بودند. ترکیه در هر بازی و ائتلافی آذربایجان را به عنوان یار کوچک تر همراه خود دارد. پرونده سوریه نیز از این مسئله مستثنی نیست؛ چه اینکه اولین نشانه های پیوند مسئله آذربایجان با سوریه از جنگ 2020 و انتقال برخی از عناصر تکفیری از این کشور به قره باغ آشکار شد.

3- مقبولیت آذربایجان در چشم رژیم صهیونی

کشورهای بزرگ منطقه به دلیل ابعاد قدرت و اصطکاک ناگزیر منافع با دیگر بازیگران از جمله رژیم صهیونی، چندان مطلوب تل آویو نیستند. ایران، ترکیه و عربستان سعودی سیاست های متفاوتی در برابر رژیم صهیونی دارند، اما حتی نرم ترین نگاه نیز با این موجودیت دچار چالش است. رژیم صهیونی به طورجدی با برنامه فروش اف-35 به ترکیه و برنامه هسته ای عربستان مخالف است. در جهان اسلام و منطقه اما هیچ کشوری برای صهیونیست ها مانند آذربایجان نیست. قدرت های منطقه مانند ایران، ترکیه، عربستان و مصر با رژیم صهیونی اصطکاک دارند. دیگر دولت های کوچک در منطقه نیز تحت تأثیر یک یا چند قدرت منطقه ای هستند و جدای از آن ها قادر به فعالیت نیستند. دسته دیگری از کشورها دارای استقلال کافی بوده اما جریانات سیاسی داخلی و فشار افکار عمومی مانع از همکاری آن ها با رژیم صهیونی می شود. آذربایجان اما جزء هیچ کدام نیست؛ نه قدرت بزرگی است که دچار برخورد منافع با رژیم صهیونی شود، نه زیر لوای یکی از قدرت های منطقه است و نه خفقان حکومت مجالی برای اثرگذاری افکار عمومی داده است. از سوی دیگر هم مرز، هم نژاد و هم مذهب بودن چنین دیکتاتوری ای با ایران، یک مزیت برای رژیم صهیونی آفریده تا بتواند با تقویت این حکومت، برای تهران دردسرسازی کند. بهره گیری از خاک و ظرفیت های آذربایجان برای جاسوسی و ترور در ایران و همچنین وجود برخی گزارش ها درباره عبور پهپاد و ریزپرنده از مرز آذربایجان به داخل ایران بخشی از این همکاری ها هستند. آذربایجان از یک سو مقبول ترین دولت جهان اسلام و منطقه برای رژیم صهیونی است و از سوی دیگر صهیونیست ها به دلیل ابعاد دیگر مطلوبیتش، یعنی نقش آفرینی در مقابله با ایران، درصدد تقویت جایگاه آن در منطقه برآمده اند. رژیم صهیونی بر این اساس خود را به یک کارت بزرگ برای بازی آذربایجان در سیاست خارجی اش تبدیل کرده است. این پدیده به میزانی قابل توجه است که در پی تضاد منافع ترکیه و رژیم صهیونی در سوریه پس از سقوط اسد، آذربایجان میانجیگری میان آن ها را برعهده داشت. این قضیه حکایت از آن دارد که تل آویو در این باره ارتقای جایگاه و بازیگری آذربایجان در ترکیه را مدنظر داشته است.

4- سکویی برای قدرت های بزرگ

آذربایجان در حال تبدیل شدن به سکوی قدرت های بزرگ، پس از تکمیل تبدیل شدنش به سکوی قدرت های منطقه ای است. اگر باکو توانست با تبدیل شدن به سکوی آنکارا و تل آویو نقش آفرینی کند، مدتی است در پی تبدیل شدن به سکوی قدرت های بزرگ تر است. این مسئله را نه لزوماً از چالش های آذربایجان با ایران، بلکه از افزایش تقابلش با روسیه می توان دریافت. بر این اساس اگر انگلیس و آمریکا، جولانی را چندسالی پیش از سقوط آموزش دادند و سپس به حکومت رساندند، حضور او در آذربایجان که تحت نفوذ شرکت نفتی بریتیش پترولیوم است، حکایت از جریان بازی در ظرف انگلیسی و آمریکایی دارد. در هفته های اخیر جولانی تروریست های خارجی عضو گروه خود را در مرزها با لبنان و عراق متمرکز کرده است. هدف، استفاده از این تروریست ها علیه دشمنان مشترک جولانی و غرب، یعنی محور مقاومت است تا ضمن ضربه به مقاومت، این تروریست های خطرناک نیز کشته و مجروح شوند. یکی از اهداف اساسی، تحرک در شمال و غرب عراق است تا بتوان به زیان شیعیان و کردها، اقلیم سنی در این کشور ایجاد کرد. این اقلیم منابع نفت و گاز شمال و غرب را در اختیار گرفته و از سوی دیگر این مناطق تحت زعامت جولانی قرار می گیرند تا با کنترل کامل شرق و غرب عراق، محیط اصلی داعش نیز تحت کنترل قرار گیرد. این اقلیم در قالب کشور عراق به عنوان اهرم فشاری بر بغداد و شیعیان عمل خواهد کرد. کمک آذربایجان به جولانی در قالب بازی آمریکا و انگلیس، ایجاد آشوب در قفقاز است تا بتوان در صورت امکان از درون این التهابات، کنترل جنوب ارمنستان را در اختیار گرفت.

5- ائتلاف انرژی

به نظر می رسد تعدادی از دولت های کوچک منطقه با هدایت قدرت های بزرگ و نقش آفرینی ناگزیر قدرت های منطقه ای در حال ایجاد واقعیت جدیدی در ژئوپلیتیک منطقه هستند. همکاری آذربایجان، سوریه، اقلیم ادعایی سنی در عراق، رژیم صهیونی و دولت لبنان برای ایجاد ائتلافی از دولت های تولیدکننده و منتقل کننده انرژی به بازار اروپا، برای ضربه به روسیه، ایران و حتی کاهش نقش دولت های حاشیه جنوبی خلیج فارس، یکی از مهم ترین اهداف است. آذربایجان دارای منابعی در دریای خزر است که هم اکنون آن را صادر می کند؛ همین تک منبع باعث تأمین انرژی رژیم صهیونی و کاهش فشار تحریم های روسیه بر اروپا شده است. سوریه نیز علاوه بر منابع شرق این کشور، در ساحل به همراه ترکیه و بیشتر از آن، لبنان و رژیم صهیونی دارای منابع تازه کشف شده است. در خصوص شمال و غرب عراق علاوه بر میادین قدیمی، منابع استخراج نشده هم وجود دارند.

6- انتقال تروریست ها به قفقاز و قره باغ

دولت آمریکا از جولانی درخواست کرده بود تا تروریست های خارجی یا همان بخش تندروتر را از خاک سوریه اخراج کند. راهکار جولانی اما به کارگیری آن ها علیه مقاومت بود. بااین حال در صورت به کارگیری علیه مقاومت، این اقدام یا شکست خورده یا فریز شده یا به موفقیت خواهد رسید و در صورت رخ دادن هریک از این سه وضعیت، تروریست های خارجی علی رغم تلفات باقی خواهند ماند. از سوی دیگر این احتمال وجود دارد که اقدامات علیه مقاومت امکان پذیر نباشد یا برخی تروریست ها قادر به همکاری طی آن نباشند. براین اساس انتقال آن ها به آذربایجان برای دو هدف می تواند مدنظر باشد؛ نخست استفاده از آذربایجان به عنوان مرکز توزیع برای ارسال تروریست ها به محیط های مجاور در قفقاز و روسیه یا اسکان آن ها در قره باغ.

زمینه های این اسکان نیز وجود دارد. بسیاری از کسانی که بیشتر از 30 سال قبل از قره باغ آواره شده اند دیگر به آن باز نمی گردند. از سوی دیگر علاوه بر شهرهای آذری، در این منطقه شهرهای ارمنی نشین تخلیه شده در جمهوری خودمختار ارتساخ نیز وجود دارند که سکنه ای ندارند. این احتمال می رود که بخشی از تروریست ها و خانواده هایشان در چنین مناطقی اسکان یابند.

7- کمک اقتصادی علی اف به جولانی

ادامه حکومت جولانی و برقراری ثبات نسبی در آن از طریق بهبود اوضاع اقتصادی امکان پذیر است. گفته می شود دولت آذربایجان پیشنهادی برای ارائه گاز به سوریه ارائه کرده است.