به نقل از ایسنا، در شرایطی که بحران آب به یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی ایران تبدیل شده، نگاه کارشناسی و علمی به مسئله کم آبی ضرورتی بیش از پیش یافته است. پروفسور عزت الله رییسی اردکانی، استاد برجسته دانشگاه شیراز و چهره ماندگار علم هیدروژئولوژی با تکیه بر دهه ها تجربه میدانی، پژوهش علمی و شناخت اقلیم ایران، نگاهی فراتر از تحلیل های روزمره به پدیده خشکسالی دارد.

وی در گفت وگو با ایسنا با تأکید بر ضرورت شناخت چرخه های طبیعی خشکسالی و ترسالی، نسبت به برداشت های بی رویه از منابع آب زیرزمینی هشدار می دهد و معتقد است کمبود آب در ایران نه تنها ناشی از اقلیم، بلکه حاصل ضعف مدیریت، نادیده گرفتن واقعیت های طبیعی و دور شدن از فرهنگ سازگاری با کم آبی است.

این گفت وگو، نگاهی واقع گرایانه به گذشته، حال و آینده منابع آبی کشور است؛ از تجربه تاریخی مردم در مواجهه با خشکسالی تا نیاز به بازتعریف سیاست های مدیریت آب در کشاورزی و تغییر رفتار اجتماعی. گفت وگویی که بیش از آنکه بحران را فریاد بزند، بر درک، پیش بینی، پذیرش و اصلاح الگوهای رفتاری و مدیریتی تأکید دارد.

پروفسور عزت الله رییسی اردکانی، استاد رشته هیدروژئولوژی بخش علوم زمین دانشکده علوم دانشگاه شیراز و پدر هیدروژئولوژی (آب های زیرزمینی) در ایران در گفت وگو با ایسنا، با تأکید بر ضرورت نگاه علمی به مسئله بارندگی، اظهار کرد: قبل از آن که به سطح کلان کشور بپردازیم، باید ویژگی های علمی بارندگی را بررسی کنیم. بارندگی از دو جنبه مطرح است؛ یکی شدت بارندگی است که شدت بارندگی ها در ایجاد سیلاب و خسارات حاصل از آن مؤثر هستند.

وی ادامه داد: شدت بارندگی بیشتر در طراحی سدها و بندها کاربرد دارد، اما آنچه به موضوع ما مرتبط است، بارندگی سالانه است که در مقیاس سالانه بررسی می شود و تعیین کننده میزان آبی است که در طول سال در اختیار داریم.

رییسی به عنوان نمونه به وضعیت بارش در استان فارس اشاره کرد و گفت: در شیراز، متوسط بارندگی سالانه حدود 340 میلی متر است، اما در کم بارش ترین سال ها این عدد به 86 میلی متر رسیده و در پربارش ترین سال ها تا 650 میلی متر هم ثبت شده است. بنابراین نوسانات شدید در بارندگی سالانه، امری طبیعی است که باید آن را پذیرفت.

وی افزود: آنچه از میزان سالانه بارندگی مهم تر است، وقوع دوره های خشکسالی و ترسالی است. به عنوان مثال، شیراز بین سال های 1338 تا حدود 1352 شاهد یک دوره خشکسالی 14 ساله بود که در سال 1346، بارندگی به 86 میلی متر رسید؛ کمترین مقدار در یک دوره آماری 100 ساله.

استاد دانشگاه شیراز تصریح کرد: برای تحلیل صحیح آمار بارندگی، باید به چرخه های طبیعی ترسالی و خشکسالی توجه کرد. این دوره ها قابل تکرار هستند و وقوع مجدد آن ها پدیده ای طبیعی محسوب می شود. ما باید از منظر علمی به این رویدادها نگاه کنیم، نه احساسی یا هیجانی.

وی در ادامه گفت: در علم هیدرولوژی، مفهومی به نام دوره برگشت وجود دارد. برای نمونه، اگر بارندگی 340 میلی متری شیراز را متوسط در نظر بگیریم، این میزان بارش ممکن است هر چند سال یک بار رخ دهد. اما برای بارندگی سالانه 50 میلی متر، دوره بازگشت آن ممکن است 500 ساله باشد. دوره های ترسالی هم دقیقاً همین گونه هستند؛ هر چه میزان بارندگی سالانه بالاتری را در نظر بگیریم، احتمال وقوع آن در بازه های طولانی تری است. بنابراین این پدیده ها علمی هستند و باید شناخت دقیقی از آن ها داشت.

وی تاکید کرد: اگر در شیراز یا نقاط دیگر کشور، دوره هایی پنج یا ده ساله از خشکسالی را شاهد باشیم، نباید آن را غیرطبیعی یا بحرانی تلقی کنیم؛ این ها الگوهای طبیعی اقلیم هستند که در گذشته هم وجود داشته اند.

پدر علم هیدروژئولوژی کشور با اشاره به درک مردم گذشته از شرایط اقلیمی، افزود: در گذشته، قحطی و خشکسالی مفاهیمی شناخته شده بودند. مردم با این پدیده ها زندگی کرده و آنها را بخشی از واقعیت طبیعی می دانستند. در منابع دینی و اساطیری ما نیز از دوره های هفت ساله خشکسالی یاد شده که نشان از آگاهی تاریخی ما از این شرایط دارد.

وی ادامه داد: در گذشته مردم از منابعی مثل قنات و چشمه استفاده می کردند. وقتی بارندگی کم می شد، آب این منابع نیز کاهش می یافت و مردم با کاهش آبدهی ناگزیر بودند سبک زندگی شان را تطبیق دهند؛ محصولات کم آب بر می کاشتند، مسافرت نمی رفتند، عروسی نمی گرفتند و مهمانی هایشان را کاهش می دادند. این یک سازگار طبیعی و عقلانی در برابر کم آبی بود.

رییسی یادآور شد: خاطرم هست دایی ام که کشاورز بود، در حیاط منزلش دو اتاقک مخصوص ذخیره محصول داشت. اتاق اول ذخیره گندم سال جاری بود و اتاق دوم را قفل کرده و محصول سالمی را برای دوره خشکسالی نگه داشته بود. این در حالی بود که نه سیلو وجود داشت و نه ابزارهای پیشرفته، اما مردم خود را برای سال های کم آبی آماده می کردند.

وی افزود: طبیعت، مقدار آب مصرفی را کنترل می کرد و مردم نیز با این واقعیت سازگار بودند. اما امروز ما با حفر چاه های متعدد، به جای استفاده از آب سالانه، به سراغ ذخایر چند صد ساله رفته ایم. این آب های زیرزمینی، ذخایری هستند که طی صدها سال شکل گرفته اند و فقط یک بار قابل مصرف هستند و با برداشت آنها آبی جایگزین نمی شود. حالا ما در عرض چند دهه آنها را مصرف کرده ایم.

استاد دانشگاه شیراز با اشاره به بررسی های میدانی خود، اظهار کرد: در منطقه جهرم، بر اساس مطالعات علمی و مقالات منتشرشده در مجامع بین المللی، میانگین آب زیر زمینی یک بازه 30 ساله حدود 120 میلیون مترمکعب بوده است، اما با حفر چاه، برداشت سالانه به بیش از 135 میلیون مترمکعب رسید. حجم ذخیره یک بار مصرف آب زیرزمینی این منطقه حدود 620 میلیون مترمکعب بود و ما تنها در مدت 35سال، اضافه برداشتی معادل 15 میلیون مترمکعب در سال داشته ایم و حجم قابل ملاحظه ای از حجم ذخیره را برداشت کرده و بحران آب ایجاد شده است. در سال 1354، در گزارش های وزارت نیرو تاکید شده که جهرم در معرض بحران آبی قرار گرفته و اگر این وضعیت ادامه یابد، طی 30 تا 40 سال آینده با کم آبی شدید مواجه خواهد شد. این پیش بینی امروز به واقعیت تبدیل شده است.

رییسی با بیان این که بیشتر آبخوان های ایران از ذخایر زیرزمینی تخلیه شده اند، خاطر نشان کرد: در گذشته، در سال های خشکسالی از ذخایر ترسالی استفاده می کردیم، اما امروز دیگر این ذخایر وجود ندارند. در حال حاضر، هر سال فقط به بارندگی وابسته ایم؛ اگر بارندگی زیاد باشد، کشاورزی رونق می گیرد و اگر نباشد، بحران آغاز می شود.

وی اضافه کرد: زندگی اجتماعی ما هم تغییر کرده است. دیگر کسی سخن از قحطی به میان نمی آورد. همه انتظار دارند درآمد کشاورزی هر سال مانند سال قبل باشد؛ زیرا تسهیلات بانکی گرفته اند و باید اقساط بپردازند، یا سبک زندگی شان بر پایه ثبات اقتصادی طراحی شده است. در نتیجه، در سال های خشکسالی فشار روانی و اقتصادی بر مردم چند برابر می شود.

استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: پدران و مادران ما با خشکسالی آشنا بودند. آن ها در سال های کم آبی، مصرف را کاهش می دادند و محصولات پرآب بر نمی کاشتند. اما امروز جامعه ما آمادگی روحی و اقتصادی پذیرش خشکسالی را ندارد.

وی با اشاره به گستردگی بحران، تصریح کرد: این بحران فقط در ایران نیست. در کشورهای دیگر نیز مسئله خشکسالی وجود دارد. یکی از راهکارهایی که در جهان اجرا می شود، بیمه کشاورزی است. کشاورز محصولی مانند گندم را بیمه می کند و اگر عملکرد آن در یک سال خاص از حد مشخصی پایین تر باشد، خسارت دریافت می کند.

رییسی گفت: در کشورهایی که بیمه کشاورزی جا افتاده است، حتی اگر خشکسالی چند ساله رخ دهد، کشاورز می تواند با اتکا به بیمه زندگی خود را مدیریت کند. این بیمه ها به کشاورز کمک می کنند تا بحران را پشت سر بگذارند. اما در ایران، هنوز نتوانسته ایم بیمه کشاورزی را به درستی راه اندازی کنیم.

خشکسالی پذیرشی

وی افزود: در ادبیات علمی، انواع مختلفی از خشکسالی تعریف شده، مانند خشکسالی هواشناسی، هیدرولوژیکی و... اما یکی از مهم ترین انواع خشکسالی، خشکسالی فرهنگی است؛ یعنی ما نمی خواهیم بپذیریم که زندگی مان باید با شرایط طبیعی هماهنگ شود.

رییسی تاکید کرد: ما در کشور، علم و دانش لازم را برای مقابله با خشکسالی داریم. می دانیم چه محصولاتی باید کشت شود، چه روش هایی برای صرفه جویی در آب وجود دارد، حتی روش های نوین آبیاری را هم بلدیم، اما به آنها عمل نمی کنیم. حل این مسائل فقط از دولت برنمی آید، اگرچه دولت نقش اساسی دارد، اما با بخشنامه نمی توان بحران را حل کرد.

وی با ذکر مثالی افزود: در سالی که خشکسالی اعلام شده، در منطقه ای مانند درودزن در پایین دست سد، همچنان کشاورزی با الگوی سابق ادامه دارد و وقتی اعلام می شود هیچ کس شلتوک کشت نکند، همه برنج کشت می کنند و حتی در سال های خشکسالی هم کسی حاضر نیست سطح زیر کشت را کاهش دهد.

این محقق حوزه هیدرولوژی و آب های زیر زمینی، افزود: فرض کنیم هزاران کشاورز، برخلاف دستورالعمل ها اقدام به کشت برنج یا محصولات پرآب بر کرده اند. قانون می گوید که باید مأموران نیروی انتظامی به محل اعزام شوند، صورت جلسه تنظیم کنند و اعلام کنند که مثلاً این کشاورز بیش از حد مجاز کشت کرده است. اما سؤال اینجاست که چقدر نیرو باید در اختیار داشته باشیم تا جلوی این عملکرد کشاورزان گرفته شود؟ آیا واقعاً امکان دارد که با نیروی انتظامی، کل این حجم از تخلفات را کنترل و مستند کرد؟

رییسی ادامه داد: پس از آن باید پرونده ها به دادگاه ارجاع شود. این حجم از مراجعات قضایی و پیگیری های اداری، عملاً اجرایی نیست. ما در تئوری، راه حل های زیادی داریم، اما در عمل، بسیاری از آنها قابلیت اجرا ندارند یا نیاز به منابعی دارند که وجود خارجی ندارند.

وی تأکید کرد: بنابراین، تنها راه ممکن برای مدیریت منابع آب و مقابله با بحران خشکسالی، آغاز تغییر از درون جامعه است. این مردم هستند که باید بپذیرند تغییر الگوی مصرف آب یک ضرورت است، نه یک انتخاب. کشاورزان باید آگاهانه تصمیم بگیرند که چه محصولی بکارند، چقدر بکارند و با چه روشی آبیاری کنند.

دکتر رییسی ادامه داد: تا زمانی که مردم به جای اجبار، خود به درک مشترک و جمعی از شرایط اقلیمی نرسند، هیچ برنامه ای به موفقیت نخواهد رسید. نقش جوامع محلی در مدیریت منابع آب بسیار مهم است و باید در چارچوب ساختارهای محلی مانند شورای روستا عملیاتی شود تا جنبه عمومی پیدا کند. البته این کار ساده ای نیست، اما من ناامید نیستم. امیدوارم روزی برسد که مردم خودشان خواهان مدیریت مصرف آب باشند و در سال های خشکسالی بیمه شوند و میزان کشت خود را کاهش دهند.

پاسخ علمی به یک رویکرد غیر علمی

وی در پاسخ به این سؤال که برخی به استناد دوره های بازگشت اقلیمی معتقدند پس از خشکسالی، ترسالی خواهد آمد و در نتیجه هیچ برنامه ریزی نمی کنند، اظهار کرد: این رویکرد بسیار نادرست است. اگر برنامه ریزی نکنیم، نمی توانیم منابع آب را کنترل کنیم. مدیریت فعلی آب ما سطحی است. وقتی آب کم می شود، هیچ منبع جایگزینی وجود ندارد. رودخانه ها خشک می شوند و کشاورزان مجبورند کشت را کاهش دهند.

استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: یکی از راهکارهای مدیریت مصرف، نصب کنتورهای دقیق بر روی چاه هاست. در سال های خشکسالی باید بتوانیم با کنترل میزان مصرف برق پمپ ها، برداشت آب را مثلاً تا 20 درصد کاهش دهیم. اما متأسفانه کنتورهای ما دقت لازم را ندارند و در برخی موارد حتی 30 درصد خطا دارند. باید کنتورهای دقیق تری تهیه شود که بتواند مصرف را واقعی و عادلانه نشان دهد.

وی افزود: اگر بتوانیم در مناطق دارای برق، مصرف آب را از طریق کنترل برق کاهش دهیم، این یک مدل مدیریتی موفق خواهد بود. این گونه راهکارها در سراسر دنیا اجرا می شود و ما نیز از نظر فنی و علمی ظرفیت آن را داریم. اما مسئله اصلی، همکاری مردم است.

رییسی با ذکر مثالی از تجربه شخصی خود در دوران دانشجویی در خارج از کشور، گفت: وقتی آنجا بحران آب پیش آمد، اخبار سراسری از مردم خواست 20 تا 25 درصد مصرفشان را کاهش دهند. شب بعد اعلام شد که مردم این کار را کرده اند. ما هم باید به نقطه ای برسیم که مردم آگاهانه تصمیم بگیرند و تشکل هایی مردمی برای مدیریت منابع آب تشکیل دهند.

وی افزود: یکی از راهکارهای عملی دیگر، ارائه یارانه به بیمه کشاورزی است. دولت می تواند بخشی از هزینه بیمه محصولات را بپردازد تا در سال های کم آبی، کشاورز دچار ضرر نشود و بتواند به فعالیت خود ادامه دهد.

رییسی در پاسخ به این سؤال که آیا کشور از نظر فناوری مدیریت منابع آب با کمبود مواجه است، به ایسنا گفت: ما در کشور از نظر فناوری مشکلی نداریم و تحقیقات بسیاری در کشور انجام شده که چه محصولی در چه منطقه ای با کمترین میزان آب بیشترین بهره وری را دارد. دانشگاه ها، مؤسسات پژوهشی و وزارت جهاد کشاورزی تحقیقات گسترده ای در این زمینه انجام داده اند. مثلاً مشخص شده که در برخی مناطق کدام گیاه با کمترین آب بیشترین بازده را دارد.

وی ادامه داد: مشکل ما اینجاست که کشاورزان بیشتر به درآمد در هکتار نگاه می کنند نه به میزان مصرف آب. بنابراین، با وجود فناوری، از آن استفاده بهینه نمی شود. از نظر علم و دانش، ما کمبودی نداریم. اما مهم این است که مردم خودشان وارد میدان شوند و خودجوش اقدام کنند.

استاد دانشگاه شیراز تأکید کرد: تحقیقات اجتماعی برای جلب مشارکت مردم انجام شده، اما چندان موفق نبوده ایم. زیرا مردم با این منطق که همه دارند سوءاستفاده می کنند، چرا من نکنم؟ وارد عمل می شوند. این دیگر از حوزه تخصص من خارج است، اما تا زمانی که مردم همکاری نکنند، موفق نخواهیم شد.

وی گفت: مطالعات من نشان می دهد که اگر بتوانیم فقط 15 تا 20 درصد مصرف آب را کاهش دهیم و هم زمان جلوی تبخیر را بگیریم، می توانیم حتی بخشی از آب های زیرزمینی مصرف شده را احیاء کنیم. این تئوری نیست، بلکه قابل اجراست، به شرط آن که مردم همراهی کنند.

پیش بینی مدل ها از وضعیت بارش ها در کشور

رییسی در پاسخ به پرسشی درباره مدل سازی های پیش بینی وضعیت آینده منابع آبی کشور، اظهار کرد: ما و دیگر پژوهشگران در کشور مطالعاتی درباره تغییر اقلیم انجام داده ایم، به ویژه در جنوب ایران. پیش بینی ها نشان می دهد که در این منطقه بارندگی کاهش می یابد، اما نکته مهم اینجاست که شدت این کاهش قابل مقایسه با برداشت بی رویه ما از منابع آب زیرزمینی نیست.

وی افزود: متأسفانه، ما ضعف های مدیریتی خود را پشت واژه تغییر اقلیم پنهان می کنیم. در حالی که اثرات تغییر اقلیم در مقایسه با برداشت های غیرمجاز و بدون برنامه، ناچیز است. این اشتباه باعث می شود به جای درمان مشکل، به دنبال توجیه باشیم.

رییسی با بیان یک مثال، گفت: در دنیا، میزان تولید دانه خشک به ازای مصرف یک مترمکعب آب حدود 1200 کیلوگرم است. اما طبق آماری که تا چند سال پیش در اختیار داشتم، در ایران این عدد حدود 800 کیلوگرم بود. یعنی ما از همان میزان آب، 30 تا 40 درصد محصول کمتری تولید می کنیم. بنابراین، اگر بازده مصرف آب را به سطح جهانی برسانیم، می توانیم نیاز داخلی مان را تأمین کنیم و حتی واردات گندم را قطع کنیم.

وی تأکید کرد: اگر به جای صحبت از بحران، بر افزایش بهره وری آب تمرکز کنیم، دیگر نیازی نیست نگران واردات باشیم. تا زمانی که از همین منابع موجود به اندازه متوسط جهانی محصول برداشت نمی کنیم، صحبت از بحران، نوعی ناسپاسی است.

رییسی در پایان گفت: ما واژه هایی مانند ناترازی را به کار می بریم، در حالی که باید بپذیریم مشکل اصلی، فقدان مدیریت است. همان طور که در پزشکی، تا زمانی که بیماری به درستی تشخیص داده نشود، نمی توان درمان مؤثر ارائه کرد، در حوزه آب نیز باید واقعیت ها را دقیق و علمی شناخت. ما از نظر دانش فنی پیشرفت خوبی داشته ایم، اما در پیاده سازی دانش در مزرعه و پذیرش آن توسط کشاورزان موفق نبوده ایم.