امام صادق (علیه السّلام): اگر برای شما نبش قبر می شد (و علت مرگ ها معلوم میی گردید) هر آینه می دیدید که اکثر مردگان شما از چشم زخم می باشند و رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) فرمود: چشم زخم، واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار می دهد .

چشم زخم نیروی مرموزی است که در چشم برخی انسان ها وجود دارد که ممکن است با یک نگاه مخصوص، طرف مقابل را بیمار یا هلاک کند.
تفسیر نمونه، ج 24، ص 424.

خواندن چهار قل، آیه کرسی و إن یکاد راه های قرآنی و ضروری و توصیه شده روزانه برای در امان ماندن از چشم زخم می باشد، ضمن این که در زمان تعریف از کسی و یا تعریف دیگران سه بار الله اکبر و ماشاءالله لاحول و لاقوه الا بالله العلی العظیم و بارک الله بگویید.

جالب آنجاست که خود انسان هم می تواند خودش را چشم بزند.

بنابر روایتی زمانی که کسی از چشمان رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) تعریف کرد، حضرت سردرد می گیرد و به او توصیه می شود که إن یکاد بخواند.
در روایات آمده که رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) برای رفع چشم زخم برای امام حسن و امام حسین (علیهماالسّلام) دعایی نوشته است و رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) می فرماید: که حضرت ابراهیم برای حضرت اسماعیل نیز همین تعویذ برای دفع شر چشم را نوشته است.
در نهج البلاغه آمده است که العین حق والرقی حق چشم زخم حق است و توسل به دعا برای دفع آن نیز حق است.
چشم زخم در قرآن
سحر چشم
سحر و جادو از توانمندی های ذاتی بشر است و انسان ها می توانند به اعتدال ذاتی و غیر اکتسابی به این توانایی به صورت فعلی دست یابند و یا با آموزش و پرورش، استعداد و توانمندی ذاتی خویش را در این زمینه آشکار سازند.
در داستانی که قرآن درباره مردم بابل گزارش می کند به مسأله وجود سحر و تعلیم آن به کمک دو فرشته الهی به نام هاروت و ماروت اشاره می نماید. در این داستان که در سوره بقره آمده به خوبی تبیین و تحلیل می گردد که سحر و جادو قابل تعلیم و آموزش است و کارکردهای بسیاری دارد و می تواند امری مثبت و سازنده و یا منفی و زیان بار باشد.
انسان این استعداد و توانمندی را به طور ذاتی دارا می باشد که از عناصر فرامادی استفاده کند و یا ابزارهای مادی را در امور فرامادی به کار گیرد در مورد اخیر مراد آن است که شخص می تواند از امور مادی چون چشم برای امری معنوی مانند محبت و دشمنی بهره ببرد.
در داستان سحر جادوگران مصری و مبارزه ایشان با حضرت موسی(علی نبیّنا و آله و علیه السّلام) این نکته مورد تاکید قرار می گیرد که سحر می تواند در چشم و تصرف در آن باشد. از این رو نفوذ جادوی ساحران فرعونی در چشم بنی اسراییل بوده که موجب وحشت ایشان می شود.
به این معنا که شخص می تواند با اعمالی، در چشم شخص تصرف کند و تأثیرات آن را در جان و روحش ببیند. بنابراین با حرکت طناب ها و ریسمان ها در چشمان مردمان تصرف شده و در جان ایشان وحشت و ترس افکنده می شود.
سوره اعراف آیه 116.
کافران مکّه نیز در برابر معجزات رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) مدعی بودند که چشمانش در برابر مشاهده گشایش درهای آسمان مسحور شدند و در حقیقت حضرت در چشمان ایشان تصرف کرده تا نتوانند حقیقت و واقعیت را از خیال جدا کنند.
سوره حجر آیات 14 و 15.
به هر حال شکی نیست که انسان از توانایی خاص و خارق العاده ای برخوردار است که موجبات تصرفات فرامادی و فرا طبیعی را فراهم می آورد.
چشم زخم
یکی از اقسام سحر و جادو، تصرّفات چشم است که اگر به گونه آسیب زا و زیان بار باشد از آن به چشم زخم یاد می شود. چشم زخم به معنای آسیبی است که چشم بد به کسی بزند.
فرهنگ فارسی ج1 ص 1290.
برخی مفسران به برخی از آیات در قرآن به این منظور تمسک کرده اند که یکی از این موارد آیات 51 و 52 سوره قلم (و إن یکاد) است که نظرات مفسران را به خود جلب کرده است.
خداوند در این دو آیه می فرماید: و آنان که کافر شدند چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند و می گفتند او واقعاً دیوانه ای است. حال آنکه [قرآن] جز تذکری برای جهانیان نیست.
از این آیه برخی معنای چشم زخم را برداشتند. اما عده ای دیگر آن را معنایی کنایی و شدت خشم تعبیر کرده اند. حتی برخی گفته اند که این آیه دلالت بر تضاد رفتاری کفار دارد، یعنی از طرفی با چشم های خود به اعجاز نگاه می کنند وقتی که قرآن برای آن ها خوانده می شود مجذوب می شوند و پشت سر رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) می گویند که حضرت مجنون است.
قرآن در آیه 67 سوره یوسف به امکان و حقانیت چشم زخم اشاره می کند. در این آیه حضرت یعقوب (علیه السلام) به فرزندان خویش فرمان می دهد که هنگام ورود به مصر از یک دروازه شهر وارد آن نشوند و از آن جایی که فرزندان ده گانه ایشان افرادی زیبا و تنومند و جوان بودند از ایشان می خواهد برای در امان ماندن از چشم زخم مردم مصر از دروازه های متعدد وارد شوند تا به چشم نیایند.
المیزان ج 11 ص 218.
بنابراین می توان گفت که چشم زخم امری پذیرفته شده در بینش و نگرش قرآنی است.
مجمع البیان ج 5 و 6 ص 380.
در حقیقت حضرت یعقوب(علیه السلام) از چشم زخم مصریان نسبت به فرزندانش دل نگران بود. هر چند که آن حضرت (علیه السلام) بر این نکته تأکید می ورزد که قدرت انسان های دارای چشم زخم به گونه ای است که او نمی تواند جلوی آن ها را بگیرد مگر آن که اراده الهی به این تعلق گیرد که چشم زخم مردم در ایشان اثر نگذارد.
سوره یوسف آیه 67.
مهم ترین آیه که درباره چشم زخم بدان اشاره می شود آیه 51 سوره قلم است که درباره رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) آمده است.
در این آیه آمده که کافران در تلاش بودند چشم زخمی به رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) برسانند. آنان که از هر راهی تلاش می کردند تا آن حضرت را بکشند و یا دعوتش را به تعطیلی بکشانند از ساحران و جادوگران بهره گرفتند تا این کار را انجام دهند. از این رو خداوند می فرماید:
و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعواالذکر و یقولون انه لمجنون.
در این آیه دلیل آنان برای به کارگیری سحر و جادو و چشم زخم آن است که رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) را مجنون و جن زده می دانستند و این زمانی بود که ذکر یعنی قرآن را شنیده بودند و آن را شگفت انگیز می یافتند. گمان بردن به این که کلام آدمی نیست و می بایست کلام جنیان باشد و آنان هستند که وی را به بند کشیده و از زبان رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) سخن می گویند. باعث شد تا با به کارگیری سحر و چشم زخم، تلاش کنند وی را بکشند و یا آسیبی به او وارد سازند تا جن تسخیرکننده نیز بمیرد و یا برود.
واژه زلق در لسان العرب به معنای لغزیدن است و زلق بابصار و لغزیدن به چشم یعنی این که تو را با چشمانشان آزار رسانند و تو را از مقامی که داری بلغزانند.
لسان العرب ج 6 ص 70.
این مقام همان مسئله ذکر حکیم و قرآن عظیمی بود که آنان را شگفت زده کرده بود و بهترین سخنوران و شاعران کافران در برابرش زانو به زمین زده بودند.
سؤال:
آیا قطعاً قرآن به مسئله چشم زخم اشاره کرده است؟
پاسخ:
نمی توانیم جواب دقیقی بدهیم. برخی مفسران از برخی آیات اجمالاً به این نتیجه رسیده اند که به مسئله چشم زخم اشاره شده است.
غیر از قرآن ما منبع دیگری به عنوان روایات و احادیث هم داریم که برخی روایات مسئله چشم زخم را مورد اشاره قرار داده اند و بسیاری از دانشمندان امروزی هم معتقدند که برخی چشم ها از یک نیروی مغناطیسی خاصی برخوردارند که می تواند مثل اشعه لیزر عمل کند. این مسئله هم از نظر علم و هم نظر عقل قابل قبول است که نیروهای فوق العاده ای در برخی اعضای بدن هست که تأثیراتی اعمال می کند.
چشم زخم در روایات
از نگاه روایی نیز نه تنها منعی در این رابطه وجود ندارد، بلکه روایاتی وجود دارد که بر اساس آن می توان گفت مسئله چشم زخم تا حدی قابل قبول است، برای مثال واژه هایی مثل رقی به معنای تعویذ و نوشتن دعاهایی برای چشم زخم وجود دارد. واژه حرز که هر معصومی برای خود حرز دارد.
در روایات آمده که رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) برای رفع چشم زخم برای امام حسن و امام حسین (علیهماالسّلام) دعایی نوشته است و رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) می فرماید که حضرت ابراهیم برای حضرت اسماعیل نیز همین تعویذ برای دفع شر چشم را نوشته است.
در نهج البلاغه حکمت 400 آمده است که: العَینُ حَقّ وَ الرّقَی حَقّ... چشم زخم حقّ است و توسل به دعا برای دفع آن نیز حقّ است.
دستوراتی برای رفع چشم زخم
ساده ترین دستور برای رفع چشم زخم خواندن سوره ناس و فلق است.
در روایات آمده است که رسول اکرم (صلی الله علیه وآله و سلّم) این سوره ها را برای امام حسن و امام حسین (علیهماالسّلام) به عنوان تعویذ قرائت می کرد.
از آقا امام صادق (علیه السّلام) روایت شده که: اگر کسی از شما چیزی از برادرش او را متعجب ساخت سه بار بگویید: ماشاء الله لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم. در برخی روایات گفته می شود که تکبیر بگویید تا تأثیر چشم زخم از بین برود.
البته نباید از این امر غافل شد که زیاده گویی ها در این مسئله بسیار است. در بین توده مردم برخی از این مباحث با خرافات عجین و موجب شده برخی اصل آن را هم انکار کنند.
اسفند دود کردن و استفاده از مهره های آبی برای دور کردن چشم زخم مبنای روایی ندارد، موضوعاتی است که توسط مردم به بحث اضافه شده است. همان طور که در احادیث و روایات آمده اصل تأثیر دعا برای دفع چشم زخم قابل انکار نیست، اما باز کردن دکانی برای نوشتن دعا و ادعای دعانویسی به هیچ وجه قابل قبول نیست، میدان دادن به این افراد نیز گناه محسوب می شود.
از دیگر روش هایی که قرآن در همین آیه بدان اشاره می کند پرهیز از کسانی است که دارای این قدرت هستند و نیز استفاده از شیوه هایی است که زمینه های چشم زخم را فراهم نمی آورد. ظاهر نشدن در برابر شور چشمان یکی از این راه هاست.خواندن سوره معوذتین به ویژه سوره فلق یکی دیگر از شیوه های پیشگیری و درمان است.
برخی گفته اند که آیه من شر حاسد اذا حسد، شامل عائن یعنی کسی که با چشم آسیب می رساند نیز می شود؛ زیرا چشم زخم گاه از حسادت نفسانی برمی خیزد. به این معنا که شخص هرگاه در دیگری نعمتی یافت و یا فراوانی نعمتی را مشاهده کرد از روی حسادت می کوشد تا آن نعمت از او سلب شود و با شور چشمی می کوشد تا آن را از میان بردارد.
علامه طباطبایی در المیزان می نویسد: چشم زخم نوعی از حسد نفسانی است که هنگام مشاهده چیزی که در نظر شور چشم، زیاد و تعجب انگیز است محقق می شود.
المیزان ج 20، ص 393.

منبع: انهار