لایحه بودجه سال 1405 نشانه‌هایی از یک تغییر مسیر جدی در شیوه حمایت‌های دولتی دارد؛ تغییری که اگر در کمیسیون تلفیق و صحن مجلس نهایی شود، می‌تواند به معنای حرکت به سمت «پرداخت مستقیم» و کاهش نقش واسطه‌ها در توزیع یارانه باشد. بر اساس آنچه در متن بودجه و ردیف‌های رفاهی دیده می‌شود، دولت به دنبال این است که بخشی از منابعی را که تاکنون در قالب یارانه‌های پنهان و غیرمستقیم میان زنجیره‌های مختلف توزیع می‌شد، به شکل هدفمندتر به خود مردم و به‌ویژه دهک‌های پایین منتقل کند.

در این میان، سه محور کلیدی بیش از همه برجسته است: سناریوی جدید درباره بنزین وارداتی، تغییر مدل یارانه نان از آرد به کارت بانکی، و جبران معیشتی احتمالی ناشی از حذف ارز ترجیحی 28500 تومانی. هر سه محور، در نهایت یک مفهوم مشترک را دنبال می‌کنند: «یارانه معیشتی» به جای اینکه در نقطه‌ای از زنجیره تولید و توزیع هدر برود، مستقیماً به مصرف‌کننده نهایی برسد. اما پرسش اصلی اینجاست: آیا واقعاً 3 یارانه جدید در راه است؟ و اگر این مدل‌ها اجرا شوند، مجموع دریافتی خانوارها چقدر تغییر می‌کند؟

یکی از انتقادهای قدیمی به نظام یارانه‌ای ایران این است که بخش قابل توجهی از یارانه‌ها «پنهان» بوده و در عمل به جای اینکه به خانوارهای هدف برسد، در مسیرهای مختلفی مثل قاچاق، رانت، اتلاف منابع یا توزیع ناعادلانه مصرف می‌شود. همین موضوع باعث شده دولت‌ها در مقاطع مختلف به سمت اصلاح مدل‌ها حرکت کنند.

بودجه 1405 به شکلی طراحی شده که امکان «انتقال یارانه از واسطه‌ها به مردم» را فراهم کند؛ یعنی دولت به جای یارانه دادن به نانوا، واردکننده، یا حلقه‌های میانی، یارانه را در قالب اعتبار یا پرداخت قابل رصد به حساب سرپرستان خانوار منتقل کند. این تغییر، اگر درست اجرا شود، می‌تواند هم شفافیت را بالا ببرد و هم هدفمندی را تقویت کند؛ البته با این شرط که زیرساخت‌ها آماده باشد و خطای دهک‌بندی یا تأخیرهای اجرایی، فشار روانی و اقتصادی ایجاد نکند.

در متن‌های تحلیلی مرتبط با بودجه 1405 به یک نکته مهم اشاره شده است: دولت ردیف درآمدی قابل توجهی برای «فروش بنزین وارداتی با قیمت تمام‌شده» در نظر گرفته است. از آنجا که قیمت تمام‌شده بنزین وارداتی با دلار آزاد بسیار بالاتر از نرخ‌های فعلی برآورد می‌شود، سناریویی که برخی کارشناسان مطرح می‌کنند این است:

بنزین وارداتی ممکن است با نرخ واقعی‌تر عرضه شود

درآمد حاصل از این اختلاف قیمت، به شکل «اعتبار سوخت» یا «یارانه معیشتی جدید» به دهک‌های هدف بازگردد

اگر این سناریو در عمل اجرا شود، دولت تلاش می‌کند به جای توزیع یارانه سنگین سوخت به شکل عمومی (که عمدتاً به نفع مصرف‌کنندگان پرمصرف و دهک‌های بالاتر تمام می‌شود)، بخشی از منابع را به صورت هدفمند به دهک‌های پایین برگرداند.

یارانه معیشتی بنزین؛ فرصت‌ها و نگرانی‌ها

فرصت: هدفمند شدن حمایت‌ها و کاهش توزیع ناعادلانه یارانه پنهان

نگرانی: اثر روانی روی قیمت‌ها و انتظارات تورمی، اگر پیام‌رسانی دقیق و مرحله‌بندی‌شده نباشد

یکی از مهم‌ترین بخش‌های بودجه رفاهی، بحث «بازنگری شیوه پرداخت یارانه نان» است. بر اساس آنچه در گزارش‌ها آمده، دولت مکلف به اصلاح مدل پرداخت یارانه نان شده و سناریوی پررنگ این است که یارانه آرد به جای آنکه به شکل غیرمستقیم به نانوایی‌ها برسد، در قالب «اعتبار خرید» مستقیماً روی کارت بانکی مردم شارژ شود.

این مدل، از نظر سیاست‌گذاری یک هدف مشخص دارد:

جلوگیری از قاچاق آرد

کاهش هدررفت منابع

افزایش امکان رصد و شفافیت هزینه‌کرد یارانه

در تحلیل‌های منتشرشده، از حجم بالای منابع این بخش نیز صحبت شده و گفته می‌شود دولت به دنبال جلوگیری از اتلاف یا انحراف منابع قابل توجه یارانه نان است.

اگر این طرح نهایی شود، خانوار به جای اینکه یارانه را در قیمت نان «نامریی» دریافت کند، ممکن است سهمیه/اعتبار مشخصی داشته باشد که فقط برای خرید نان یا اقلام تعیین‌شده مصرف می‌شود. نتیجه می‌تواند این باشد که یارانه به فرد «می‌چسبد»، نه به حلقه‌های میانی.

یارانه معیشتی ناشی از حذف ارز 28500؛ جبران معیشتی حذف ارز ترجیحی چطور انجام می‌شود؟

بخش سوم و بسیار حساس بودجه 1405 به موضوع «تک‌نرخی شدن ارز» و حذف ارز ترجیحی 28500 تومانی برای کالاهای اساسی و دارو مربوط است. منطق مطرح‌شده در متن بودجه این است که با حذف ارز ترجیحی، مابه‌التفاوت قابل توجهی آزاد می‌شود و باید به «حمایت مستقیم از مصرف‌کننده» اختصاص یابد.

در اینجا دقیقاً همان نقطه‌ای است که بحث «یارانه معیشتی» می‌تواند پررنگ‌تر شود؛ یعنی دولت به جای اینکه ارز ارزان را به ابتدای زنجیره بدهد (که احتمال نشت و رانت در آن وجود دارد)، منابع آزادشده را به شکل پرداخت/اعتبار به مردم بدهد تا اثر تورمی احتمالی روی کالاهای اساسی تا حدی جبران شود.

یارانه معیشتی حذف ارز ترجیحی؛ چرا مهم است؟

چون تغییر نرخ ارز ترجیحی در کالاهای اساسی، معمولاً سریع‌ترین اثر را روی سبد خرید خانوار دارد. بنابراین اگر دولت به سمت این اصلاح برود، بدون یک بسته جبرانی شفاف و به‌موقع، فشار روی دهک‌های پایین افزایش پیدا می‌کند. به همین دلیل، در متن تحلیل‌ها تأکید شده این منابع باید صرف حمایت مستقیم از مصرف‌کننده شود.

یارانه معیشتی 1405 برای دهک‌ها؛ مجموع دریافتی خانوارها چقدر تغییر می‌کند؟

تا این لحظه رقم دقیق یارانه‌ها در بودجه 1405 قطعی نیست و تعیین نهایی آن به جمع‌بندی کمیسیون تلفیق و مصوبات مجلس بستگی دارد. اما تحلیل‌های کارشناسی می‌گویند اگر هر سه سناریو (سوخت، نان، ارز) هم‌زمان اجرایی شود، مجموع دریافتی دهک‌های اول تا سوم می‌تواند رشد قابل توجهی داشته باشد و حتی در برخی برآوردها از «بیش از دو برابر شدن» نسبت به وضعیت فعلی صحبت می‌شود.

نکته کلیدی این است که افزایش یارانه در این سناریو، الزاماً به معنای چاپ پول نیست؛ بلکه می‌تواند به معنای «بازتوزیع منابع» باشد؛ یعنی منابعی که قبلاً به شکل غیرمستقیم و کم‌اثر توزیع می‌شد، به صورت مستقیم‌تر به گروه‌های هدف برسد. البته همه چیز به نحوه اجرا، شفافیت، زمان‌بندی و دقت در شناسایی دهک‌ها وابسته است.

یارانه معیشتی 1405 در یک نگاه؛ خلاصه سه سناریوی کلیدی

1) یارانه معیشتی بنزین

عرضه بنزین وارداتی با قیمت واقعی‌تر و بازگشت مابه‌التفاوت به دهک‌های هدف در قالب اعتبار سوخت یا پرداخت حمایتی.

2) یارانه معیشتی نان

انتقال یارانه از آرد و نانوایی به مصرف‌کننده؛ شارژ اعتبار خرید روی کارت بانکی برای کاهش قاچاق و اتلاف منابع.

3) یارانه معیشتی ناشی از اصلاح ارز

آزادسازی منابع حاصل از حذف ارز ترجیحی 28500 و هزینه‌کرد آن برای حمایت مستقیم از مصرف‌کننده جهت جبران فشار کالاهای اساسی.

یارانه معیشتی 1405؛ چه کسانی بیشترین تغییر را حس می‌کنند؟

اگر طرح‌ها به صورت هدفمند اجرا شود، معمولاً بیشترین اثر روی این گروه‌هاست:

دهک‌های اول تا سوم (کم‌درآمدترین خانوارها)

خانوارهای پرجمعیت و دارای فرزند

کارگران و اقشار فاقد درآمد ثابت بالا

مددجویان و گروه‌های تحت پوشش نهادهای حمایتی (در صورت اتصال سیاست‌های رفاهی)

اما اگر دهک‌بندی به‌روز نشود یا خطا داشته باشد، ممکن است بخشی از جامعه احساس جا ماندن از حمایت‌ها را تجربه کند. همین نقطه است که اجرای دقیق و پاسخگویی شفاف دولت و نهادهای مسئول را حیاتی می‌کند.

یارانه معیشتی 1405؛ سناریوهای محتمل پیش‌روی خانوارها

برای درک بهتر مسیر آینده، می‌توان سه سناریوی کلی را در نظر گرفت:

سناریوی محافظه‌کارانه
فقط بخشی از اصلاحات اجرایی شود (مثلاً نان یا سوخت) و اثر کلی محدودتر باشد.

سناریوی میانه
دو محور از سه محور عملیاتی شود و مجموع دریافتی دهک‌های پایین رشد محسوس داشته باشد.

سناریوی کامل
هر سه محور با زیرساخت کامل اجرا شود؛ یارانه‌ها هدفمندتر شود و رقم دریافتی دهک‌های پایین افزایش قابل توجه پیدا کند.

پرسش‌های متداول یارانه معیشتی 1405

1) آیا واقعاً 3 یارانه جدید در راه است؟

فعلاً این موضوع در حد «مسیرهای بازشده در لایحه بودجه» و سناریوهای محتمل است. قطعی شدن به تصمیم کمیسیون تلفیق و رأی مجلس وابسته است.

2) یارانه معیشتی نان یعنی چه؟

یعنی یارانه به جای آنکه به آرد و نانوایی داده شود، ممکن است به شکل اعتبار خرید روی کارت بانکی مردم شارژ شود تا مستقیم به مصرف‌کننده برسد.

3) یارانه معیشتی بنزین چگونه پرداخت می‌شود؟

در سناریوی مطرح‌شده، مابه‌التفاوت قیمت بنزین وارداتی می‌تواند به صورت اعتبار سوخت یا حمایت نقدی/اعتباری به دهک‌های پایین بازگردد.

4) حذف ارز 28500 چه ارتباطی با یارانه معیشتی دارد؟

حذف ارز ترجیحی منابع بزرگی آزاد می‌کند و در بودجه تأکید شده این منابع باید برای حمایت مستقیم از مصرف‌کننده مصرف شود؛ یعنی افزایش یا طراحی مدل جدید یارانه معیشتی.

5) آیا یارانه معیشتی 1405 برای همه یکسان است؟

در صورت اجرای هدفمند، احتمالاً بر اساس دهک‌ها متفاوت خواهد بود و دهک‌های پایین سهم بیشتری می‌گیرند.

6) مجموع یارانه دریافتی خانوارها چقدر افزایش می‌یابد؟

رقم دقیق اعلام نشده، اما برخی تحلیل‌ها در صورت اجرای هم‌زمان سه محور از افزایش قابل توجه برای دهک‌های اول تا سوم صحبت می‌کنند.

7) این تغییرات از چه زمانی اجرا می‌شود؟

اگر مصوبات نهایی شود، زمان اجرا به آیین‌نامه‌ها و زیرساخت‌ها وابسته است و ممکن است مرحله‌ای باشد.

برای اینکه از آخرین تصمیمات مجلس و کمیسیون تلفیق درباره «یارانه معیشتی 1405»، جزییات دهک‌بندی، رقم‌های احتمالی و زمان اجرای مدل‌های جدید عقب نمانید، گزارش‌های اقتصادی فردا نیوز را روزانه دنبال کنید و این صفحه را ذخیره کنید. اگر شما هم فکر می‌کنید یارانه باید «مستقیم به مردم» برسد یا درباره مدل کارت نان و اعتبار سوخت سوال دارید، دیدگاهتان را ثبت کنید تا در گزارش‌های بعدی پاسخ داده شود.

منابع خبری

خبرآنلاین، اقتصادآنلاین