به نقل از ایسنا، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که از سال 1401 در کشور اجرا شد، با هدف کاهش هدررفت آرد یارانه ای، ایجاد شفافیت در زنجیره تولید نان و جلوگیری از انواع تخلفات صنفی شکل گرفت. این طرح بر تغییر شیوه تخصیص یارانه استوار بود؛ به این معنا که یارانه به جای تخصیص به آرد، بر اساس میزان فروش واقعی نان و از طریق کارت خوان های هوشمند به نانوایی ها پرداخت شود. دستگاه های متولی اجرای طرح معتقدند استفاده از داده های دقیق تراکنش ها موجب شده مصرف ظاهراً رو به افزایش آرد یارانه ای مهار شود و میلیون ها تن صرفه جویی در بودجه دولت رقم بخورد. همچنین اعلام شده که الگوهای غیرمتعارف خرید نان، مانند خریدهای عمده برای فروش به دامداری ها، از طریق این سامانه قابل ردیابی شده است.

با وجود این، گزارش های متعدد میدانی و رسانه ای، از جمله خبرگزاری ایسنا، نشان می دهد که اجرای این طرح نتوانسته مانع تخلفات رایج در نانوایی ها شود البته که این طرح برای ثبت تخلفات بود نه جلوگیری از تخلفات و شکایات مردمی از کم فروشی، بی کیفیتی نان، گران فروشی و فروش نان دولتی با قیمت های بسیار بالاتر از نرخ رسمی طی ماه های گذشته افزایش یافته است. اختلاف شدید قیمت آرد یارانه ای و آرد آزاد - که طبق برخی گزارش ها از حدود 1200 تومان تا بیش از 15 هزار تومان در هر کیلو متغیر است -انگیزه قابل توجهی برای خروج سهمیه دولتی از چرخه رسمی و فروش آن در بازار آزاد ایجاد کرده و این مسئله بخشی از تخلفات پنهان این حوزه را تشکیل می دهد. در مواردی نیز مشاهده شده که نان دولتی، خصوصاً نان سنگک، با قیمت هایی چند برابر نرخ مصوب، حتی تا چند 10 هزار تومان، عرضه می شود؛ امری که به گفته کارشناسان، نشان دهنده ناکارآمدی نظارت و دور زدن سامانه در برخی واحدهای صنفی است.

منتقدان طرح هوشمندسازی بر این باورند که هرچند سامانه داده محور ابزار ارزشمندی برای کنترل تراکنش هاست، اما ذاتاً قادر به حذف کامل تخلف نیست و فاصله بالا میان قیمت آرد یارانه ای و آزاد خود بزرگ ترین عامل فسادزاست. آن ها می گویند تا زمانی که این شکاف قیمتی وجود دارد، تمایل به فروش آرد یارانه ای در بازار آزاد یا استفاده غیرمنطقی از سهمیه ادامه خواهد داشت. فعالان صنفی همچنین تأکید می کنند که نظارت میدانی کافی وجود ندارد و حتی با وجود کارت خوان های هوشمند، امکان کم فروشی، تغییر وزن چانه، عرضه نان بی کیفیت یا عدم ثبت بخشی از فروش در سامانه همچنان فراهم است.

بخش دیگری از انتقادها به مدل کلی یارانه بازمی گردد. برخی کارشناسان و اعضای صنف نان، تجربه سال های گذشته را موفق تر می دانند و معتقدند که تخصیص یارانه مستقیم به مردم، به جای تخصیص به نانوایی ها، می تواند رقابت سالم تر، کیفیت بالاتر و شفافیت بیشتری ایجاد کند. به ویژه اینکه قیمت گذاری دستوری نان طی سال های اخیر، فشار اقتصادی بر نانوایان را افزایش داده و انگیزه برای تخلف را بالا برده است. از نگاه آنان، اگر قیمت نان واقعی شود و یارانه مستقیماً به مصرف کننده پرداخت شود، نه تنها زمینه فساد کاهش می یابد، بلکه کیفیت نان نیز بهبود پیدا می کند.

در ادامه این گزارش به گفت وگو با مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، پرداخته شده تا اهداف شکل گیری این طرح و دستاوردهای آن بررسی شود.

محمدرسول نظافتی - مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان - در گفت وگو با ایسنا، درباره روند شکل گیری این طرح و نتایج حاصل از اجرای آن اظهار کرد: طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که اکنون حدود 40 ماه از آغاز آن در اردیبهشت 1401 می گذرد، با هدف اصلی کاهش هدررفت آرد یارانه ای طراحی و اجرا شده است. پیش از اجرای این طرح، مصرف آرد یارانه ای در کشور سالانه حدود دو تا سه درصد رشد داشت؛ به این معنا که هر سال نسبت به سال قبل، تقریباً سه درصد افزایش مصرف به ثبت می رسید.

وی افزود: در سال 1401 که سال آغاز اجرای طرح بود، چند عامل موجب شد برآوردها از میزان افزایش مصرف با سال های گذشته متفاوت باشد. نخست، افزایش ورود اتباع افغانستان به کشور به دلیل تحولات سیاسی این کشور که به طور طبیعی مصرف نان را افزایش داد. عامل دیگر، افزایش انگیزه انحراف آرد یارانه ای به سمت مصارف خوراک دام و طیور بود؛ زیرا با حذف ارز ترجیحی و افزایش قیمت نهاده های دامی، در حالی که قیمت آرد یارانه ای از سال 1393 ثابت مانده بود، امکان سودجویی و انحراف بیشتر شد.

نظافتی ادامه داد: همچنین حذف ارز ترجیحی موجب شد مصرف نان در خانوارها افزایش یابد؛ زیرا با وجود پرداخت یارانه نقدی، افزایش قیمت کالاهای اساسی مانند گوشت و مرغ، فشار بیشتری بر سبد مصرفی وارد کرد و نان به عنوان کالای ارزان تر، جایگزین بخش بیشتری از مصرف خانوارها شد. مجموع این عوامل نشان می داد که در صورت اجرا نشدن طرح، در سال 1401 افزون بر رشد طبیعی سه درصدی، حدود 9 درصد دیگر نیز به مصرف آرد یارانه ای کشور افزوده می شد.

به گفته وی، از سال 1401 تاکنون (1402، 1403 و امسال)، مصرف آرد یارانه ای کشور نه تنها مطابق روند انتظاری رشد نکرده، بلکه در مقاطعی کاهش نیز داشته است. در سال آغازین طرح، با وجود همه عوامل افزایشی، مصرف آرد یارانه ای کشور افزایش نیافت و حتی کاهش جزیی نیز ثبت شد؛ موضوعی که به جز چند سال اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، در تاریخ توزیع آرد یارانه ای بی سابقه بوده است.

نظافتی در ادامه با اشاره به میزان اثربخشی طرح گفت: اختلاف میان مصرف واقعی آرد یارانه ای و روند انتظاری طی 40 ماه گذشته حدود 7 میلیون و 460 هزار تن است؛ به این معنا که اگر طرح هوشمندسازی اجرا نمی شد، دولت برای حفظ الگوی فعلی تأمین نان یارانه ای باید میزان آرد بیشتری تأمین می کرد. تبدیل این رقم به گندم نشان می دهد که کشور نیازمند واردات حدود 9 میلیون تن گندم اضافه تر می بود؛ رقمی که تأمین آن برای کالایی کاملاً یارانه ای، فشار سنگینی بر منابع بودجه تحمیل می کرد.

مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با اشاره به دستاوردهای سامانه در حوزه تشخیص تخلفات نانوایان و هوشمندسازی بازرسی ها اظهار کرد: پس از گذشت 40 ماه از عمر سامانه، می توان با اطمینان اعلام کرد که ساختار بازرسی کشور دیگر نیازی به تشخیص دستی تخلفات ندارد؛ چراکه فرآیند تشخیص در واحدهای نانوایی به طور کامل هوشمند شده است.

وی توضیح داد: در گذشته بخش عمده زمان بازرسان در واحدهای نانوایی صرف تشخیص و اثبات تخلف می شد، اما اکنون سامانه عملکرد فروش نان را که ملاک اصالت رفتار نانوایی است ـ به صورت کامل ثبت و بر اساس الگوهای هوش مصنوعی پالایش می کند. سامانه با استفاده از شاخص های مختلف، تخلفات احتمالی را استخراج می کند و بر همین اساس می توان گفت کشور در حوزه تشخیص و اثبات تخلفات نانوایان به مرحله بی نیازی از بازرسی های تشخیصی رسیده و اکنون باید تمرکز بر اجرای مؤثر احکام تخلفاتی باشد که صادر می شود.

نظافتی افزود: در این راستا، دسترسی داده ای برای نهادهای مسئول از جمله بازرسی جهاد کشاورزی، بازرسی اصناف استان ها و بازرسی استانداری ها فراهم شده است. این نهادها با مراجعه به واحد نانوایی، تنها با وارد کردن کد ملی مسئول واحد و کد یکتای نانوایی در سامانه، می توانند کارنامه کامل عملکرد نانوایی را مشاهده کنند؛ کارنامه ای که شامل اطلاعات هویتی، اطلاعات صنفی، سوابق فعالیت و انواع تخلفات ثبت شده است. تصمیم گیری و صدور احکام نیز بر همین اساس انجام می شود.

وی با اشاره به اهمیت ایجاد زیرساخت دسترسی از ابتدای اجرای طرح گفت: فراهم سازی این زیرساخت یکی از فازهای مهم اجرایی طرح بود. تاکنون بیش از هزار دسترسی برای دستگاه های متولی حوزه آرد و نان در سراسر کشور ایجاد شده و هر نهاد متناسب با نیاز و ظرفیت خود از داده های سامانه در سیاست گذاری، نظارت و بازرسی بهره برداری می کند.

مدیر اجرایی طرح درباره نوع تخلفاتی که سامانه قادر به تشخیص آن است توضیح داد: اساس تشخیص تخلف مبتنی بر تراکنش های ثبت شده در کارتخوان هوشمند نانوایی هاست. بنابراین تخلفاتی که ماهیت کیفی دارند یا مستلزم ارزیابی میدانی هستند ـ مانند کیفیت نان، رعایت بهداشت و موارد مشابه ـ در حوزه تشخیص سامانه قرار نمی گیرند.

وی تأکید کرد: اما تخلفاتی نظیر گران فروشی، کم فروشی، ثبت تراکنش های غیرواقعی در کارتخوان هوشمند با هدف دریافت آرد یارانه ای بیشتر یا اخذ کمک هزینه بیشتر و موارد مشابه، به طور دقیق و سریع توسط سامانه شناسایی می شود. تمامی این موارد به عنوان تخلف ثبت شده و بر امتیاز عملکردی نانوا اثر مستقیم می گذارد.

نظافتی در تشریح نحوه کارکرد پنل نظارتی که در اختیار استان ها و بهره برداران قرار گرفته، اظهار کرد: این دسترسی یکی از ابزارهای مهم نظارت مبتنی بر داده است که امکان مشاهده اطلاعات پایه، سوابق عملکرد و تخلفات کشف شده توسط سامانه را برای نهادهای استانی فراهم می کند.

وی با اشاره به سازوکار ورود به پنل گفت: پس از ثبت شناسه یکتای واحد نانوایی، کاربر سامانه به راحتی می تواند اطلاعات هویتی نانوا، شامل نام خانوادگی، کد ملی و شناسه های یکتای واحد را مشاهده کند. همچنین مشخص است که نانوایی از چه تاریخی به دستگاه کارت خوان هوشمند مجهز شده و اطلاعات فنی این دستگاه، نحوه پیکربندی و سوابق آن نیز قابل مشاهده است. اطلاعات پایه محل فعالیت نانوایی نیز در این بخش در دسترس است؛ از جمله شهر، استان، آدرس و شماره تماس واحد.

به گفته او، بخش مهم دیگری از این دسترسی ها مربوط به اطلاعات صنفی نانوایی است؛ اینکه واحد از چه نوع نانی تولید می کند، قیمت هر قرص نان چقدر است، وزن چانه چه مقدار است و سایر اطلاعاتی که برای تصمیم گیری و سیاست گذاری ضروری است. دسته بندی اطلاعات پخت نیز مبتنی بر تراکنش های کارت خوان هوشمند انجام می شود و حتی کارت های نانوا برای پاسخ گویی به مشتریانی که خرید نقدی دارند نیز در سامانه تعریف شده است. سوابق همه دستگاه های کارت خوان هر نانوایی نیز در این بخش قابل مشاهده است؛ اینکه آیا واحد تنها یک دستگاه دارد یا چند دستگاه و اینکه در چه مقاطعی دستگاه فعال یا غیر فعال بوده است.

نظافتی داشبورد امتیازات نانوایی ها را یکی از کاربردی ترین بخش های سامانه معرفی کرد و گفت: تمام نانوایی های کشور بر اساس سوابق عملکردشان در سامانه، از صفر تا صد امتیاز دریافت می کنند و این امتیاز متناسب با تخلفات کشف شده توسط موتور هوش مصنوعی کاهش پیدا می کند.

مدیر اجرایی طرح توضیح داد: در نمونه مورد بررسی، نانوایی مورد نظر در شهریور 1404 امتیاز 48 کسب کرده که با توجه به اینکه بیش از 60 درصد نانوایی های کشور امتیاز بالای 80 دارند، این واحد در دسته نانوایی هایی قرار می گیرد که تخلفات گسترده دارد.

وی با تشریح ماهیت این تخلفات گفت: مهم ترین تخلف، ثبت تراکنش های غیرواقعی است؛ یعنی نانی فروخته نشده اما تراکنش ثبت شده است. در برخی موارد نیز نانوا اقدام به جمع آوری تعدادی کارت بانکی - مثلاً 20 تا 30 کارت - می کند و با آنها تراکنش های مکرر ثبت می کند. موتور هوش مصنوعی این رفتارها را به راحتی تشخیص می دهد و امتیاز نانوایی را کاهش می دهد.

به گفته او، عدم توجه به هشدارهای سامانه نیز از عوامل کاهش امتیاز است. چون کارت خوان هوشمند به طور مستمر رفتار فروش را رصد می کند، در صورت مشاهده رفتار نامتعارف هشدار می دهد و نادیده گرفتن این هشدارها موجب افت امتیاز واحد می شود.

نظافتی همچنین فروش در ساعات غیرمجاز را از دیگر عوامل مؤثر بر کاهش امتیاز دانست و گفت: هرچند برخی نانوایی های کشور شبانه روزی اند و محدودیت ندارند، اما اکثر واحدها باید در ساعات مشخصی عرضه نان داشته باشند.

وی اضافه کرد: یکی دیگر از شاخص های تأثیرگذار، میزان عرضه نان به مردم در مقایسه با کسب وکارهاست. چون اصالت فروش سامانه بر عرضه مستقیم نان به مردم است، نانوایی هایی که عمده تولید خود را در اختیار کسب وکارها قرار می دهند، امتیاز کمتری دریافت می کنند؛ مگر در موارد استثنا.

نظافتی همچنین مغایرت میان آرد خریداری شده و نان فروخته شده را از دیگر مصادیق تخلف دانست و گفت: طبیعی است که نانوایی باید معادل آرد خریداری شده، نان تولید و عرضه کند و عدم انطباق این دو عدد، کاهش امتیاز را به دنبال دارد.

او در پایان تأکید کرد مجموعه ای از شاخص ها و رفتارهای غیرمتعارف که بخش قابل توجهی از نانوایی های متخلف را شامل می شود، در سامانه قابل ثبت و تحلیل است و امتیاز عملکردی هر واحد به صورت ماهانه بر اساس همین داده ها محاسبه می شود.