به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شورای نگهبان، دکتر هادی طحان نظیف دبیر علمی همایش حقوق ملت و آزادی های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در یادداشتی که در پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای منتشر شده است، به بررسی جایگاه آزادی در هندسه فکری حضرت آیت الله خامنه ای پرداخته است.

متن این یادداشت به شرح زیر است:

اندیشه ورزی درباره نسبت آزادی، حقوق ملّت و حکمرانی، ریشه در سنت کهن فلسفه سیاسی اسلامی دارد؛ سنتی که از بطن اندیشه سیاسی آغاز می شود و تا دوران معاصر امتداد می یابد. در این سنت، مسئله سیاست تنها در محدوده تدبیر قدرت خلاصه نمی شود، بلکه در پیوند مستقیم با تبیین انسان، غایت زندگی و راه رسیدن به سعادت تعریف می شود. حکما، نظام سیاسی را زمانی کامل می دانستند که زمامدار، از مرتبه ای از حکمت برخوردار باشد که بتواند جامعه را از سطح نیاز های روزمره فراتر برده و در مسیر کمال انسان هدایت کند. حکمرانی در این اندیشه، مبتنی بر این فرض است که جامعه زمانی رو به صلاح می رود که هدایت آن نزد حکیم باشد؛ حکیمی که بر حقیقت انسان و ابعاد روحی، عقلانی و اجتماعی او اشراف دارد و مسیر سعادت را می شناسد.

در چنین دستگاهی، آزادی نه امری مستقل و گسسته از حکمت، بلکه بخشی از ساحت انسانیت است. آزادی در نگاه فلسفه سیاسی اسلامی، حلقه واسط میان عقل و اراده است؛ یعنی انسان تنها زمانی می تواند به کمال نزدیک شود که امکان انتخاب و امکان حرکت از ضعف به قوت را داشته باشد. این فهم، آزادی را از سطح امری تزیینی یا صرفاً سیاسی فراتر می برد و آن را در مقام یکی از لوازم تربیت انسان قرار می دهد. بنابراین، حکمرانیِ حکیم، نه تنها با آزادی ناسازگار نیست، بلکه آزادی را شرط تحقق مسئولیت و رشد اجتماعی می فهمد.

در دوران معاصر نیز این پرسش همچنان پابرجاست که آزادی در حکمرانی مبتنی بر حکمت چه جایگاهی دارد. وقتی رهبری سیاسی و فکری جامعه، بر اساس جهان بینی توحیدی، مبانی معرفتی و تجربه حکمرانی شکل گرفته باشد، طبیعی است که آزادی در دستگاه فکری او نه یک شعار، نه امتیاز قدرت و نه مفهومی وارداتی، بلکه مؤلفه ای ذاتی از انسان شناسی و جامعه شناسی دینی تلقی شود.

همایش بین المللی حقوق ملّت و آزادی های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای دقیقاً در پاسخ به این ضرورت شکل گرفت؛ ضرورتی که در آن، فهم آزادی در اندیشه رهبر معظم انقلاب، بخشی از فهم کلان منظومه فکری ایشان درباره انسان، جامعه، مسئولیت، عدالت و حکمرانی است. طراحی سه گانه ای که محور این همایش قرار گرفت -منظومه فکری، شخصیت حضرت آیت الله خامنه ای و مسئله حقوق ملّت و آزادی های مشروع- یک چارچوب نظری برای ورود به این عرصه است که بدون آن، مطالعه اندیشه رهبر معظم انقلاب به مجموعه ای پراکنده از نقل قول ها فروکاسته می شود و انسجام درونی این دستگاه فکری پدیدار نمی شود.

مطالعه اندیشه سیاسی بدون رویکرد منظومه ای، همواره به سوءبرداشت و گسست میان مبانی نظری و سیاست گذاری عملی منجر شده است. اندیشمندی که مفاهیم را جدا از یکدیگر مطرح می کند، ممکن است در بُعدی از نظر موفق باشد، اما اندیشمندی که مبانی هستی شناسانه، مبانی ارزشی و روش شناسی اجتهادی او در پیوند درونی شکل گرفته باشد، صاحب منظومه است.

منظومه فکری، شبکه ای از اصول است که در آن، انسان شناسی، اخلاق، قانون، عدالت، آزادی، امنیت و پیشرفت در تقابل نیستند، بلکه بر اساس نظم درونی واحدی معنا می یابند. وقتی این اندیشه در بستر منظومه ای آن فهم شود، آزادی در کنار توحید، کرامت انسانی، مسئولیت، عدالت، استقلال و مردم سالاری دینی هویت حقیقی می یابد.

در این فهم منظومه ای، آزادی تنها یک حق نیست، بلکه بنیاد نقش آفرینی انسان در جامعه است. انسان مختار است که مسئول می شود و انسان مسئول است که جامعه را می سازد. از همین جاست که آزادی در اندیشه رهبر معظم انقلاب، نه به نسبی گرایی لیبرالی می انجامد و نه به کاهش آزادی در سایه اقتدار سیاسی؛ بلکه به پیوند عقل و اخلاق، اراده و حقیقت، و آزادی و قانون منتهی می شود.

اهمیت پرداختن به اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای به عنوان یک دستگاه فکری، نه فقط به دلیل جایگاه ایشان در ساختار سیاسی، بلکه به دلیل اتصال سه حوزه فکری است: اول، فقه سیاسی و اجتهاد اجتماعی؛ دوم، فلسفه سیاسی اسلامی و در آخر، تجربه چند دهه حکمرانی.

این سه حوزه، اندیشه ایشان را به یکی از کم نظیرترین منظومه های زنده در فضای اسلامی معاصر تبدیل کرده است. نگاه ایشان به آزادی، محصول این پیوند است: آزادی از منظر دینی، آزادی در نسبت با حقیقت، آزادی در پیوند با عدالت و آزادی به مثابه پیش شرط مردم سالاری دینی. در این نگاه، آزادی هویت دوگانه ندارد؛ آزادی دینی، آزادی اجتماعی، آزادی سیاسی و آزادی فرهنگی در یک هندسه مشترک تعریف می شوند. آزادی از منظر ایشان، نه مفهومی صوری است و نه مفهومی رها از مسئولیت. آزادی لازمه ایمان است و بدون آن، تکلیف و مسئولیت بی معنا می شود.

این نگاه، زمینه نظریِ فهم مسئولیت فردی، مشارکت اجتماعی، نقد قدرت، رقابت سیاسی و حق مردم برای شنیده شدن را فراهم می کند و در عین حال، مانع از آن می شود که آزادی به ابزار سلطه رسانه ای یا نفوذ سیاسی قدرت های خارجی تبدیل شود.

افزون بر مبانی نظری، بررسی سیره عملی رهبر معظم انقلاب نشان می دهد که پاسداری از حقوق ملّت در بالاترین سطح حکمرانی جمهوری اسلامی، به صورت یک اصل جاری و مستمر رعایت شده است. تأکید ایشان بر حق الناس بودن آرای مردم در انتخابات، مطالبه صریح نسبت به حفظ کرامت عمومی در رفتار های حکومتی، هشدار در برابر تعرض صاحبان قدرت به آزادی های مشروع، دفاع از حق اعتراض و نقد سازنده، و توصیه مکرر به دستگاه های اداری و امنیتی برای رعایت دقیق حقوق شهروندان، تنها نمونه هایی از این سیره است. این رفتار عملی نشان می دهد که حقوق ملّت در منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه ای نه یک مفهوم نظری، بلکه مبنای مشروعیت، عدالت و کارآمدی نظام اسلامی تلقی می شود؛ و همین تجربه زیسته، اهمیت مطالعه نظام مند اندیشه ایشان در حوزه آزادی و حقوق مردم را دوچندان می کند.

حقوق ملّت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یکی از وجوه ممتاز و قابل افتخار این سند بنیادین است. قانون اساسی پس از انقلاب، برخلاف بسیاری از متون مشابه در منطقه، حقوق ملّت را در فصلی مستقل و تفصیلی و همچنین در اصول متعدد دیگر، به عنوان بخشی از هویت نظام سیاسی تثبیت کرده است. این گستره از حقوق -از آزادی بیان و انتخاب تا امنیت قضایی، کرامت انسانی و حق مشارکت عمومی- نشان می دهد که بنیان گذاران نظام، آزادی و حقوق ملّت را نه امری فرعی، بلکه محور فلسفه سیاسی جمهوری اسلامی دیده اند. این ظرفیت حقوقی، پشتوانه مهمی برای رویکرد رهبر انقلاب در تبیین آزادی و صیانت از حقوق ملّت است و بیانگر آن است که قانون اساسی نیز در سطح ساختاری، همین هندسه ارزشی را پذیرفته و صورت بندی کرده است. با وجود آن که آزادی دومین رکن شعار سه گانه انقلاب اسلامی بود، اما برخلاف استقلال و جمهوریت، سهم آن در ادبیات نظری کشور کمتر توسعه یافت و باعث شد که گاه حقوق ملّت و آزادی صرفاً در قالب تقابل سیاسی تفسیر شود و گاه در سایه مسائل فرهنگی، اجرایی یا امنیتی بدان نگریسته شود.

این در حالی است که در اندیشه رهبر معظم انقلاب، آزادی یک امتیاز حکومتی نیست، بلکه حقی ذاتی و الهی است؛ حقی که ریشه در کرامت و اختیار انسان دارد. آزادی برای ایشان مقدمه رشد انسانی است؛ زیرا انسان مجبور نه مسئول است و نه می تواند در جامعه نقش آفرین باشد. در این نگاه، آزادی در دو ساحت اصلی تحلیل می شود: آزادی درونی و رهایی انسان از اسارت خواسته های نفسانی، ترس، جهل و سلطه غیرالهی؛ و آزادی اجتماعی و امکان انتخاب، مشارکت، نقد، گفت و گو و تلاش برای اصلاح جامعه در چارچوب قانون و اخلاق.

این تمایز، نقطه تفاوت آزادی اسلامی با آزادی سکولار است. در آزادی غربی، غایت و حدّ آزادی، اراده فردی است؛ اما در آزادی اسلامی، غایت آزادی رشد انسان و تحقق عدالت است و حدّ آن، حقوق دیگران، مصالح عمومی و اصول اخلاقی است.

از این رو، آزادی به عنوان یک اصل، در منظومه فکری رهبر انقلاب اسلامی به بنیانی برای رشد تمدنی تبدیل می شود؛ جامعه آزاد، جامعه ای زنده، خلاق، منتقد، پویا و مصون در برابر استبداد و فساد است.

همایش بین المللی حقوق ملّت و آزادی های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای بر اساس مجموعه ای از اهداف مشخص و نقش آفرین طراحی شد؛ اهدافی که با بررسی مجموعه بیانات، خطابات رسمی و مبانی نظری رهبر معظم انقلاب، صورت بندی اولیه خود را پیدا کرد و در ادامه با مشارکت شورای علمی به چارچوب نهایی تبدیل شد. این همایش، به جای تمرکز بر گردآوری مقالات پراکنده، بر آن بود که امکان تبیین نظری آزادی و حقوق ملّت را در بستر هندسه فکری حضرت آیت الله خامنه ای فراهم کند و از این مسیر، شکاف میان مبانی اندیشه ای و حوزه عمل در نظام حکمرانی را کاهش دهد.

در فرآیند طراحی، سه محور عمده به عنوان ستون های اصلی همایش تثبیت شد. نخست، ضرورت تبیین مبانی آزادی و حقوق ملّت بر اساس جهان بینی توحیدی و انسان شناسی اسلامی که در بیانات رهبر انقلاب ریشه دارد؛ مبانی ای که آزادی را از سطح امری صرفاً سیاسی یا امنیتی خارج کرده و آن را به بخشی از کرامت و اختیار انسان در نظام اسلامی تبدیل می کند.

دوم، تحلیل آزادی های مشروع در بستر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و بررسی نحوه تفسیر، اجرا و تضمین آنها در نظام حقوق عمومی کشور؛ و سوم، مطالعه نسبت آزادی با سایر ارزش های بنیادین همچون عدالت، امنیت، اخلاق عمومی و معنویت اجتماعی که در منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه ای به صورت درهم تنیده و غیرقابل تفکیک مطرح شده است.

بر همین اساس، محور های علمی همایش با رویکردی کاربردی و قابل بهره برداری برای جامعه علمی و دستگاه های حکمرانی طراحی شد. این محور ها شامل موارد زیر است:

* مفهوم، مبانی و چارچوب های حقوق ملّت و آزادی های مشروع در نظام جمهوری اسلامی ایران و مقایسه آن با سایر نظام های حقوقی

* سازکار ها و الزامات تأمین و تضمین حقوق ملّت و آزادی های مشروع

* دستاورد های نظام جمهوری اسلامی ایران در زمینه حقوق ملّت و آزادی های مشروع.

ترکیب این محورها، مجموعه ای از عناصر نظری، حقوقی و سیاستی را در کنار یکدیگر قرار می دهد و مسیر توسعه ادبیات علمی در حوزه حقوق ملّت را روشن می سازد. از این منظر، همایش نه صرفاً محل عرضه مقالات، بلکه تلاشی برای تولید چارچوب، دستورکار و ادبیات علمی جدید در این عرصه بود؛ ادبیاتی که بتواند مبانی رهبر معظم انقلاب در باب آزادی و حقوق ملّت را از سطح گفتار به سطح نظریه و سپس به عرصه سیاست گذاری منتقل کند.

برگزاری این همایش تنها یک اقدام مقطعی نبود، بلکه گامی آغازین برای شکل دهی به جریان مستمر مطالعات نظری در حوزه آزادی و حقوق ملّت در جمهوری اسلامی به شمار می آید. ضرورت امروز کشور، توسعه منظومه مند و روش مند این ادبیات است؛ ادبیاتی که برخاسته از مبانی اسلامی، مبتنی بر تجربه حکمرانی و پاسخ گو به مسائل واقعی جامعه باشد.

از تمامی اساتید، پژوهشگران، ارائه دهندگان مقالات، داوران علمی، و همکاران اجرایی که با دقت علمی و احساس مسئولیت، ما را در برگزاری این همایش یاری کردند، صمیمانه سپاسگزاری می کنم. امید است نتایج این همایش مقدمه ای باشد برای شکل گیری یک جریان پایدار در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی و حقوق عمومی، و بتواند مفهوم آزادی و حقوق ملّت را آن گونه که در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب اسلامی تبیین شده است، به بخشی فعال و اثرگذار از ساختار تصمیم سازی و سیاست گذاری کشور تبدیل کند.