تهران دیروز میزبان دو چهره مهم منطقه‌ای بود. هاکان فیدان، وزیرخارجه ترکیه و ولید الساطی، معاون سیاسی وزارت خارجه عربستان. همزمانی این دو سفر، در شرایطی صورت گرفت که غرب آسیا در یکی از سیال‌ترین دوره‌های امنیتی و سیاسی خود طی دهه اخیر قرار دارد. دوره‌ای که از جنگ 12روزه ایران و اسراییل تا بحران سوریه، بی‌ثباتی در عراق، وضعیت شکننده غزه و تحولات قفقاز، همه و همه در حال بازتعریف خطوط سیاسی بازیگران منطقه‌اند. این سطح از تحرکات تبلور تلاش بازیگران اصلی برای بازنویسی نقشه امنیتی منطقه پیش از ورود به مرحله‌ای است که نشانه‌های آن از هم‌اکنون قابل مشاهده است.

چرا ریاض و آنکارا همزمان فعال شدند؟

جغرافیای سیاسی غرب آسیا در ماه‌های اخیر وارد وضعیتی از بی‌ثباتی قابل‌تسری شده است. وضعیتی که مرزهای آن نه در سوریه و لبنان متوقف می‌شود و نه در عراق و غزه. ساختارهای امنیتی سنتی در حال فروپاشی هستند، بازیگران غیردولتی نقش پررنگ‌تری یافته‌اند و دولت‌ها سعی دارند پیش از رسیدن موج بزرگ‌تر تحولات، جای پای خود را محکم کنند.

در چنین شرایطی، ترکیه و عربستان دو بازیگری‌اند که بیشترین خسارت را از یک بحران جدید در منطقه خواهند دید. ترکیه به دلیل عمق راهبردی‌اش در سوریه و قفقاز، و عربستان به خاطر هزینه‌های امنیتی سنگین که می‌تواند مسیر تحقق پروژه‌های اقتصادی ویژن 2030 را مختل کند. از همین رو، هر دو کشور در هفته‌های اخیر دیپلماسی فعال‌تری را در قبال ایران آغاز کرده‌اند. دیپلماسی‌ای که سفر همزمان فیدان و الساطی، نقطه اوج آن به‌نظر می‌رسد.

ترکیه؛ از پرونده سوریه تا میانجی‌گری در موضوع هسته‌ای

برخلاف سال‌های گذشته که ایران و ترکیه در برخی مقاطع بر سر تمامیت ارضی سوریه یا مقابله با تجزیه‌طلبی کردها همپوشانی تاکتیکی داشتند، امروز با صحنه‌ای کاملاً جدید روبه‌رو هستیم. برآمدن دولت جولانی و ساختار اداری برآمده از هیئت تحریرالشام، سوریه را وارد مرحله‌ای کرده که عملاً هرگونه همسویی راهبردی میان تهران و آنکارا را از میان برده است. ترکیه اکنون با یک هدف روشن در سوریه فعالیت می‌کند  و آن تثبیت نظمی که در مناطق تحت نفوذ آنکارا، از شمال تا قلب دمشقِ جدید، برآمده و به‌شدت ضدایرانی است. در چنین فضایی، ترکیه نه‌تنها در سوریه همپوشانی با ایران ندارد، بلکه به‌طور عملی در کنار دولت جولانی و در تقاطع منافع جدید با اسراییل، در حال مهار نفوذ ایران است. اسراییل نیز از تضعیف موقعیت ایران در سوریه منتفع است و با حملات مستمر هوایی، خطوط پشتیبانی ایران را هدف قرار می‌دهد. بنابراین سفر فیدان به تهران را نمی‌توان نشانه یک همسویی دانست؛ بلکه بیشتر نشانه ضرورت گفت‌وگوی مدیریت‌محور است. آنکارا می‌داند شکاف میان دو کشور اگر کنترل نشود، می‌تواند به سطح یک بحران منطقه‌ای تبدیل شود.

در کنار سوریه، احتمالاً پرونده هسته‌ای ایران یکی از محورهای پنهان اما مهم سفر فیدان بوده است. به‌نظر می‌رسد آنکارا متوجه شده که تهران تمایلی به پذیرش میانجی‌گری عربستان میان ایران و آمریکا ندارد و همین امر ممکن است یک فضای خالی در صحنه دیپلماسی ایجاد کرده باشد. فضایی که ترکیه می‌خواهد از آن بهره‌برداری کند. در این شرایط می‌توان تصور کرد ترکیه تلاش دارد خود را به‌عنوان مسیر کم‌حساسیت‌تر و قابل‌اعتمادتر برای این تعامل‌ها معرفی کند.

عربستان؛ آرام‌سازی میدان پیش از اجرای ویژن 2030

سفر همزمان مقام سعودی به تهران، معنایی فراتر از یک رایزنی معمول دارد. عربستان در آستانه بزرگ‌ترین بازآرایی اقتصادی تاریخ خود قرار دارد و هرگونه تشدید تنش در منطقه، می‌تواند پروژه‌های زیرساختی، سرمایه‌گذاری‌های خارجی و امنیت انرژی این کشور را با تهدید مواجه کند.

بن‌سلمان پس از سفر اخیرش به آمریکا وارد مرحله‌ای از دیپلماسی تثبیتی شده است؛ دیپلماسی‌ای که هدف آن کاهش ریسک‌های امنیتی در پیرامون عربستان است. ریاض به خوبی می‌داند  که ادامه تنش ایران–آمریکا، تشدید حملات اسراییل یا بازگشت جنگ نیابتی در منطقه، می‌تواند هزینه‌های امنیتی عربستان را به‌طور جهشی افزایش دهد. در کنار این محورها، احتمالاً لبنان یکی از موضوعات مهم گفت‌وگوهای مقام سعودی در تهران بوده است. دولت لبنان امروز بیش از هر زمان دیگری به ریاض نزدیک است و همزمان صحنه تحرکات امنیتی و سیاسی جدیدی است که می‌تواند تأثیرات منطقه‌ای داشته باشد. در هفته‌های اخیر نشانه‌هایی از تغییر موازنه‌های داخلی لبنان، افزایش فشارهای خارجی و تلاش برای بازتعریف معادلات قدرت دیده می‌شود-تحولاتی که برای تهران و ریاض به‌طور همزمان اهمیت راهبردی دارد. از این منظر می‌توان حدس زد که عربستان تلاش دارد فضای لبنان را از تبدیل‌شدن به کانون یک بحران تازه میان ایران و اسراییل دور نگه دارد و همزمان از تهران درباره خطوط قرمز و سطح حضورش در معادلات داخلی لبنان تصویر روشنی به‌دست آورد. این سطح از گفت‌وگو برای سعودی‌ها حیاتی است، زیرا هر بی‌ثباتی در لبنان می‌تواند به سرعت به امنیت خلیج فارس، دریای سرخ و حتی بازار انرژی سرریز شود.

 تهران در مرکز یک بازآرایی خاموش

جمع‌بندی این تحرکات نشان می‌دهد که تهران به نقطه تقاطع نگرانی‌های امنیتی و اقتصادی دو قدرت مهم منطقه تبدیل شده است؛  ترکیه و عربستان هر دو نگران سناریوهای تهاجمی اسراییل پس از جنگ 12روزه‌اند. این همزمانی چند پیام دارد اول این که  ایران همچنان یک بازیگر تعیین‌کننده است و هیچ‌یک از بازیگران منطقه نمی‌توانند بدون جلب نظر تهران معادلات امنیتی جدید را طراحی کنند. دوم منطقه در آستانه یک مرحله جدید است و نشانه‌ها حاکی از آن است که بازیگران منطقه‌ای در حال تنظیم سیاست‌های خود پیش از وقوع یک دگرگونی بزرگ‌تر هستند و سوم این که ترکیه و عربستان به این جمع‌بندی رسیده‌اند که برای جلوگیری از ورود منطقه به یک چرخه خطرناک، باید به‌طور مستقیم با تهران کار کنند و نه با واسطه قدرت‌های فرامنطقه‌ای.

اظهارنظرمرتبط

عراقچی: به دلیل سیاست هایی که آمریکا دنبال می کند، امکان مذاکره در حال حاضر وجود ندارد

وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران با بیان این که «در جریان دیدار با وزیر خارجه فرانسه درمورد موضوع اوکراین نیز رایزنی و گفت وگو کردیم»، گفت: قرار شد که گفت‌وگوهای ایران و فرانسه در حوزه‌های مختلف ادامه پیدا کند. سید عباس عراقچی در ارتباط با سفر هفته گذشته خود به فرانسه و دیدارش با وزیر خارجه این کشور اروپایی اظهار کرد: هفته گذشته به دعوت وزیر خارجه فرانسه سفری به این کشور داشتم . وی در گفت‌وگویی با بیان این که «در جریان این سفر بحث‌های عمیقی در ارتباط با تحولات منطقه از جمله لبنان، فلسطین و سوریه داشتیم»، خاطرنشان کرد: همچنین در جریان این دیدار در مورد روابط دوجانبه و مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد، به صورت مفصل صحبت کردیم. عراقچی با بیان این که «یکی از موضوعات مورد بحث در جریان این دیدار مسئله هسته‌ای بود»، گفت: البته من توضیح دادم که به دلیل سیاست‌هایی که آمریکا در پیش گرفته، اکنون امکان مذاکره  با این کشور وجود ندارد؛ با اروپایی‌ها نیز مشکلات مشابهی داریم. ما با سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس سال‌ها مذاکره کردیم ولی واقعاً نتایج موثری نداشت  و در این دیدار در ارتباط با این مسائل صحبت کردیم. عراقچی با بیان این که «به نظر من در شرایط بسیار بدی که ما با اروپایی‌ها قرار داریم این سفر فرصتی برای گفت وگو و تبادل نظر ایجاد کرد و خوب بود»، ادامه داد: طرف مقابل نیز  از این گفت‎وگوها استقبال کرد و قرار شد که گفت‎وگوهای ما با فرانسه در مورد موضوعات مختلف ادامه پیدا کند.

این دیپلمات عالی‎رتبه جمهوری اسلامی ایران با بیان این که در این دیدار درباره موضوع اوکراین نیز به صورت مفصل صحبت کردیم و دو طرف دیدگاه‌های خود را به صورت روشن شرح دادند، خاطرنشان کرد : یکی از پایه‌های دیپلماسی گفت‎وگو و رایزنی است. البته من باید تاکید کنم که گفت‎وگو با مذاکره تفاوت دارد و ما به صورت مستمر با خیلی از کشورها رایزنی و گفت‎وگو داریم؛ ولی مذاکره وقتی انجام می‌شود که دوطرف درباره یک موضوع مشخص برای رسیدن به یک هدف مشخص گفت‎وگو کنند .

این دیپلمات عالی‎رتبه جمهوری اسلامی ایران با بیان این که ما با اروپایی‌ها در حال حاضر مذاکره‌ای نداریم ولی زمینه‌های ایجاد یک مذاکره و گفت‎وگوی موثر را ارزیابی می‌کنیم، خاطرنشان کرد: هر لحظه‌ای که به این نتیجه برسیم که مذاکره با طرف‌های مقابل به نفع حقوق و منافع ایران و ملت ایران است، در این زمینه تردیدی نمی‌کنیم ولی زیر بار زیاده گویی و  زیاده خواهی نیز نمی‌رویم.

خراسان