به نقل از ایسنا، در هفته ای که گذشت، پیاده راه کتاب ، پوسترهای پاییزه کتاب پشت شیشه کتابفروشی ها و غیره، برای نسلی که این روزها دیگر به دنبال پاسخ پرسش ها در چت بات های هوش مصنوعی می گردند و نه کتاب ها، یادآور وقت گذراندن با یار مهربانی بود که دیگر به اندازه گذشته محبوب نیست.

گزارش هایی که اخیراً منتشر شده اند، تصویر نگران کننده ای از آینده کتاب ترسیم می کنند. پژوهشگران دانشگاه های معتبر آمریکا و اروپا هشدار می دهند که شاهد یک پارادوکس تاریخی هستیم: فناوری ای که برای رشد خود به کتاب نیاز داشت، حالا دارد همان منبع حیاتی را خشک می کند.

سقوط آزاد کتاب خوانی

وضعیت کتاب خوانی در ایران هم چندان امیدوارکننده نیست و جالب تر اینکه حتی مقامات رسمی هم نمی توانند عدد دقیقی ارائه دهند.

ابراهیم حیدری، دبیر سی وسومین دوره هفته کتاب، در نشست خبری 20 آبان 1404 اعلام کرد: آخرین سرانه مطالعه اعلامی برای سال 1398 به میزان 12.2 دقیقه است. او افزود: موج بعدی که در سال 1402 انجام شد و قرار بود در سال 1403 منتشر شود، هنوز انتشار عمومی پیدا نکرده است.

این یعنی جدیدترین آمار رسمی مربوط به شش سال پیش است؛ 12.2 دقیقه در روز. حیدری توضیح داد که صدا و سیما با شاخص های متفاوت تا 30 دقیقه هم آماری درآورده است ، که نشان دهنده عدم شفافیت در سنجش این شاخص است.

آزاده نظربلند، دبیرکل نهاد کتابخانه های عمومی کشور، در همان نشست گفت که سرانه مطالعه آیتم تک بعدی ای نیست که صرفاً از اطلاعات و آمارهای نهاد کتابخانه های عمومی بیرون بیاید. در نهاد نهایتاً آمار تعداد اعضای فعال، تعداد کتاب ها و تعداد کتاب هایی را که به امانت گرفته می شود، داریم. اما اینکه چقدر منجر به خواندن می شود، مشخص نیست.

این در حالی است که سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سال 1397 اعلام کرده بود: ایرانیان روزانه 13 دقیقه برای خواندن کتاب وقت می گذارند. کشوری مثل ایران با چنین فرهنگ غنی و تمدن طولانی، سزاوار این وضعیت نیست.

اما نائومی بارون، استاد زبان شناسی دانشگاه آمریکن که سال ها روی تأثیر تکنولوژی بر خواندن تحقیق کرده، هشدار می دهد: یک طوفان کامل برای کتاب خوانی در حال شکل گیری است. هوش مصنوعی درست زمانی رسید که بچه ها و بزرگسالان از قبل زمان کمتری برای خواندن کتاب صرف می کردند.

آمار ملی ارزیابی پیشرفت تحصیلی آمریکا نشان می دهد تعداد دانش آموزان کلاس چهارم که تقریباً هر روز برای تفریح کتاب می خوانند از 53 درصد در سال 1984 به 39 درصد در 2022 کاهش یافته است. برای دانش آموزان کلاس هشتم وضعیت فاجعه بارتر است؛ از 35 درصد در 1984 به تنها 14 درصد در 2023 رسیده اند.

در انگلستان، نظرسنجی 2024 National Literacy Trust نشان داد فقط یک سوم نوجوانان 8 تا 18 ساله از خواندن در اوقات فراغت لذت می برند؛ کاهشی نزدیک به 9 واحد درصد نسبت به سال قبل

پارادوکسی درباره غول های فناوری و کتاب

حالا هوش مصنوعی هم وارد معادله شده است. درست همان هوش مصنوعی که برای رشد کردن به کتاب نیاز داشت. بیایید نگاهی کنیم به اینکه مشهورترین مدل های هوش مصنوعی برای یادگیری به چه میزان کتاب و داده نیاز داشته اند:

GPT-4 (OpenAI): طبق اطلاعات فاش شده، GPT-4 با 1.8 تریلیون پارامتر ساخته شده؛ یعنی 10 برابر بزرگ تر از GPT-3. این مدل روی 13 تریلیون توکن (واحد متنی) آموزش دیده است. بخشی از این داده ها از دیتاست Books3 آمده که شامل متن بیش از 170 هزار کتاب است. منابع دیگر شامل LibGen (بیش از 4 میلیون کتاب) و تمام گیت هاب بوده اند. هزینه آموزش این مدل؟ بیش از 100 میلیون دلار.

Claude (Anthropic): آنتروپیک در مورد جزییات فنی کلود کمتر حرف زده، اما اسناد دادگاهی راز را فاش کرده اند. در یک پرونده حقوقی علیه آنتروپیک، مشخص شد که این شرکت میلیون ها کتاب فیزیکی خریداری کرده، آن ها را اسکن کرده (با جدا کردن صحافی برای سرعت بیشتر)، و با نرم افزار OCR به متن دیجیتال تبدیل کرده است. هر کتاب به صورت دستی توسط مهندسان بررسی و طبقه بندی شده بود. کلود احتمالاً بیش از 175 میلیارد پارامتر دارد و روی 5 تا 15 تریلیون کلمه آموزش دیده است.

Meta AI و Bloomberg: این شرکت ها نیز از همان دیتاست Books3 برای آموزش مدل های LLaMA و BloombergGPT خود استفاده کرده اند.

پل ترمبلی (نویسنده و معلم آمریکایی) و مونا آواد (نویسنده کانادایی - آمریکایی) در ژوییه 2023 علیه OpenAI شکایت کردند. آن ها استدلال می کردند که ChatGPT توانایی ارائه خلاصه های بسیار دقیق از کتاب هایشان را دارد؛ مدرکی که نشان می دهد مدل این شرکت روی آثارشان آموزش دیده است.

اما اینجا ماجرا عجیب می شود: همان ابزاری که با خوردن کتاب ها بزرگ شده، حالا دارد کتاب خوانی را غیرضروری می کند. بارون در پژوهش خود می نویسد: امروزه می توانید با خواندن خلاصه ای که هوش مصنوعی از داستان و مضامین کلیدی تهیه کرده، از پس درس رمان کلاسی خود بربیایید. این نوع امکان، انگیزه مردم برای خواندن خودشان را تضعیف می کند.

این درحالی است که قاضی ویلیام آلساپ در دادگاه فدرال در ژوئن 2025 درباره پرونده آنتروپیک گفته بود: شکایت نویسندگان تفاوتی با این ندارد که بگویند آموزش نوشتن به دانش آموزان منجر به انفجار آثار رقیب خواهد شد. دادگاه آموزش AI را به طور چشم گیری تحول آفرین خواند و در نهایت به نفع آنتروپیک رأی داد!

اگر نسل آینده کتاب نخواند، چه اتفاقی می افتد؟

برخی پیش بینی ها حاکی از آن است که تا سال آینده، حدود 90 درصد کتاب های منتشرشده در جهان تا حدی تحت تاثیر هوش مصنوعی باشند؛ از نوشتن و ویرایش گرفته تا بازاریابی و توزیع. اما اگر مردم کتاب نخوانند، نویسنده های آینده کمتر می شوند. و اگر کتاب جدید کمتر منتشر شود، هوش مصنوعی نسل بعد روی چه داده هایی آموزش خواهد دید؟

آیا باید روی خروجی های همین مدل های امروزی آموزش ببیند؟ پژوهشگران از این سناریو با نام "Model Collapse" یاد می کنند؛ زمانی که هوش مصنوعی روی داده های تولیدشده توسط خودش آموزش می بیند و کیفیت خروجی ها به تدریج کاهش می یابد . مثل نسخه برداری از نسخه، که هر بار کیفیتش پایین تر می آید.

پارسال، انجمن نویسندگان آمریکا فاش کرد که HarperCollins با مایکروسافت قراردادی بسته است؛ پنج هزار دلار برای هر عنوان کتاب غیرداستانی و برای سه سال حق استفاده به عنوان داده آموزشی.

این عدد اهمیت بسیاری دارد. چرا؟ چون آنتروپیک (شرکت خالق هوش مصنوعی کلاد) در سال 2023 در دادگاه استدلال کرده بود که بازار داده های آموزشی اصلاً وجود ندارد. استیون پترسون، اقتصاددان همین شرکت، نوشت: تحلیل اقتصادی نشان می دهد که بازار فرضی رقابتی برای مجوزهای پوشش دهنده داده برای آموزش مدل های زبانی پیشرفته، غیرعملی خواهد بود. اما توافق HarperCollins این استدلال را نقض کرد. حالا عددی روی میز است و نویسندگان می توانند ضرر واقعی را اثبات کنند.

برایان کِیسی و مارک لملی، محققان حقوق مالکیت فکری، در مجله Texas Law Review نوشته اند: مجموعه داده ها آنقدر بزرگ هستند که هیچ گزینه معقولی برای صدور مجوز برای همه داده ها وجود ندارد. بنابراین اجازه دادن به هر ادعای کپی رایت به معنای این نیست که صاحبان کپی رایت پول دریافت می کنند، بلکه به معنای این است که استفاده اصلاً مجاز نخواهد بود!

در نهایت، در حالی که دادگاه ها به بررسی دعواها بر سر مبالغ میلیارد دلاری ادامه می دهند، از Getty Images علیه Stability AI گرفته تا نیویورک تایمز علیه OpenAI، آینده فرهنگ کتابخوانی در یک دوراهی حساس ایستاده است.

در ایران هم که به نظر سرانه مطالعه فراتر نمی رود. در همین حال، ChatGPT با 300 میلیون کاربر فعال ماهانه و بیش از یک میلیارد بازدید از وب سایتش، دارد جای کتاب را می گیرد!

شاید راه حل، یافتن تعادلی باشد که هم نویسندگان را به تولید محتوای باکیفیت تشویق کند، هم به نوآوری هوش مصنوعی لطمه نزند. اما تا آن زمان، هوش مصنوعی همچنان در حال تغذیه از همان منبعی است که دارد آن ها را نامحبوب و شاید به نظر بی اثر می کند؛ مثل موجودی که ناخواسته، شاید هم ناآگاهانه، دارد خودش را به سمت نابودی می کشاند.

اما سوال اصلی که شاید پاسخ آن در آینده بهتر مشخص شود، این است که آیا ما شاهد خودکشی تدریجی هوش مصنوعی هستیم؟ یا بشر در نهایت راهی برای حفظ هر دو آن ها (کتاب و هوش مصنوعی) خواهد یافت؟