| به نقل از عصر ایران، با شعله ور شدن آتش در کتابخانه اسکندریه، یکی از بزرگ ترین گنجینه های دانش جهان باستان برای همیشه نابود شد. اما چه کسی آتش را برافروخت؟ این یکی از آن پرسش های تاریخ است که اگر بخواهیم با طنز بگوییم، به راستی سوزان است، چرا که آن کتابخانه یکی از مهم ترین نهادهای آموزشی و فرهنگی در تاریخ بشریت بود. کتابخانه مشهور مصر با وجود افتخار و شهرتش در جهان باستان، چندین بار دچار آتش سوزی شد و سال 48 پیش از میلاد شاهد جنگ داخلی بود. آیا به راستی ژولیوس سزار کتابخانه بزرگ اسکندریه را به آتش کشید یا فاتحان مسلمان عامل آن بودند؟ یا شاید حتی خود حامی کتابخانه؟ در ادامه همه شواهد تاریخی درباره ویرانی این کتابخانه را مرور می کنیم. کتابخانه اسکندریه چه بود؟ 
کتابخانه با اینکه در مصر بود، در واقع دژی از فرهنگ یونان باستان بود. این کتابخانه درون معبدی به نام موزِئون (Mouseion) یا معبد الهه های هنر ساخته شده بود. موزه، تالارهای مطالعه و باغ های آن دیگر وجود ندارند، اما گزارش های هم عصر از معماری و محتوای شگفت انگیز آن یاد کرده اند که همه گواه نفوذ سه قرن حکومت دودمان بطلمیوسی در مصر و گسترش تمدن یونانی است. روشن نیست ایده اولیه ساخت کتابخانه از آنِ بطلمیوس اول سوتر (نخستین فرعون دودمان بطلمیوسی که سال 323 پیش از میلاد به تخت نشست) بوده یا از مشاور او، دمتریوس اهل فالرون . بطلمیوس که در اصل یونانی مقدونی بود، مصر را به مرکز فرهنگ یونانی تبدیل کرد. او آرزوهای بزرگی برای شهر اسکندریه داشت؛ شهری که در ساحل مدیترانه مصر بنا نهاد و سال 305 پیش از میلاد آن را پایتخت خود کرد. گای دو لا بدوییر مورخ در کتاب سقوط مصر و برآمدن روم: تاریخ بطلمیوسیان می نویسد که در نهایت شهر بطلمیوس به بندری تبدیل شد برای ورود همه چیز، از ادبیات و هنر و فلسفه گرفته تا تجارت. نزدیک سال 295 پیش از میلاد، بطلمیوس مأموریت جمع آوری بزرگ ترین مجموعه آثار مکتوب جهان را به دمیتریوس داد، گامی که اسکندریه را بر نقشه فرهنگی جهان نشاند و مصر را به مرکز فرهنگ یونانی بدل کرد. بطلمیوس اول پیش از پایان کار درگذشت (283 پیش از میلاد)، اما بیشتر مورخان معتقدند کتابخانه در دوران سلطنت پسرش، بطلمیوس دوم فیلادلفوس (بین سال های 284 تا 246 پیش از میلاد) افتتاح شد. آن زمان، دودمان بطلمیوسی منابع هنگفتی صرف این پروژه و گسترش شهر اسکندریه کرده بود. ماموران فرعون در سراسر جهان به دنبال نسخه های مکتوب می گشتند و گنجینه هایی چون کتابخانه ارسطو و نسخه هایی از نمایشنامه های اصلی آیسخولوس، اوریپید و سوفوکل را گرد آوردند. کتابخانه نه تنها شامل آثار ادبیات یونان باستان میشد، بلکه نوشته هایی از سوریه، ایران و هند را نیز در خود داشت. شگفتی آن تنها در صدها هزار طومار پاپیروس نبود، بلکه در معماری باشکوهش هم بود. کتابخانه در سراسر جهان به عنوان مخزن دانش شناخته می شد. همچون دانشگاهی مدرن، پژوهشگران را از نقاط مختلف جذب می کرد تا در زمینه های علم، ریاضیات و هنر به تحقیق بپردازند. اما نزدیک سال 145 پیش از میلاد، بطلمیوس هشتم همه دانشمندان خارجی را در جریان نبردی بر سر جانشینی اخراج کرد. بدوییر یادآور می شود که پژوهشگران امروزی درباره خود کتابخانه و دانشمندان آن به طرز آزاردهنده ای اندک می دانند. با این حال، او می نویسد که کتابخانه تأثیری بسیار فراتر از اندازه اش بر جهان پیرامون خود گذاشت. او یادآور می شود: شاید بزرگ ترین سهم آن در تاریخ دانش همین باشد که اساساً وجود داشت. بدوییر کتابخانه را بزرگ ترین هدیه بطلمیوسیان به جهان باستان می نامد. چگونه کتابخانه اسکندریه در آتش سوخت؟ 
آشوب های اجتماعی در سراسر مصر شاید در سقوط کتابخانه نقش داشتند. سال 48 پیش از میلاد، دست کم بخشی از کتابخانه قربانی جنگ داخلی مصر شد. آن سال، ژولیوس سزار، ژنرال رومی، به اسکندریه رفت تا از متحدش کلئوپاترا در برابر برادرش بطلمیوس چهاردهم دفاع کند. در جریان درگیری، رومیان برای جلوگیری از حرکت ناوگان بطلمیوس، کشتی ها و اسکله های اسکندریه را به آتش کشیدند. با گسترش شعله ها، آتش به موزِئون رسید. منابع تاریخی درباره میزان خسارت اختلاف نظر دارند: برخی مانند پلوتارک می گویند کل کتابخانه سوخت، در حالی که سنکای جوان تر فیلسوف نقل می کند که منبعی (که اکنون از میان رفته) شمار طومارهای سوخته را 40هزار ذکر کرده است. آیا چیزی از آن باقی ماند؟ منابع بعدی هنوز از موزِئون یاد می کنند، به این معنا که معبد همچنان فعال بوده و دانشمندان به کار خود ادامه می دادند، اگر کل کتابخانه سوخته بود، چنین امری ممکن نبود. سقوط کتابخانه اسکندریه 
باقی مانده های کتابخانه و دانشمندان وابسته به آن، همراه با افول شهر اسکندریه، آرام آرام از میان رفتند. به نوشته سباستین مادرو در کتاب کتابخانه ها، آرشیوها و موزه ها ، با گذشت زمان، کتابخانه اسکندریه به تدریج در پی بی توجهی نابود شد . اسکندریه که روزگاری مرکز دانش یونانی بود، زیر سلطه روم قرار گرفت و به گفته روی مَک لِئود مورخ در کتابخانه اسکندریه: مرکز یادگیری در جهان باستان ، رهبران رومی توجه چندانی به آن نداشتند. او می نویسد: در دوران امپراتوری روم، داده های بسیار اندکی درباره کتابخانه (یا هر آنچه از آن باقی مانده بود) در دست است. کتابخانه اسکندریه شاید نابود شده بود، اما شواهدی وجود دارد که بنیاد خواهر آن یعنی سراپیوم، همچنان باقی ماند، البته خود آن نیز دوبار دچار آتش سوزی شد. با گسترش مسیحیت در سراسر امپراتوری روم، حاکمان مسیحی چون تئودوسیوس اول و پاتریارک مسیحی اسکندریه به جنگ با بت پرستی برخاستند. سال 391 میلادی، گروهی از دانشمندان سراپیوم که از حمله رومیان به خدایان و الهه های خود خشمگین بودند، به برخی مسیحیان حمله کردند. در پاسخ، مسیحیان سراپیوم را ویران و نابود کردند. آتش سوزی ها و اتهام آتش زدن همچنان در تاریخ کتابخانه ادامه یافت. سال 642 میلادی، نیروهای مسلمان به فرمان عمرو بن عاص اسکندریه را در جریان فتوحات زمان خلیفه دوم تصرف کردند. بنا به گزارشی از قرن سیزدهم، خلیفه عمر دستور داد کتابخانه بزرگ را نابود کنند و از کتاب هایش به عنوان سوخت برای گرم کردن آب حمام ها استفاده کنند. اما مورخان امروزی این روایت را افسانه ای می دانند که شاید به دست نویسندگان مسیحی قرون وسطی و در فضایی ضداسلامی ساخته و رواج یافته است. اسماء افسرالدین تاریخ دان در مجله آمریکایی اقتصاد و جامعه شناسی می نویسد: مدارا و تساهل فکری، ویژگی شاخص تمدن اسلامی در دوران قرون وسطی بود. برخلاف افسانه های رایج، مسلمانان آن دوران به شکل شگفت آوری پذیرای دانش دیگر فرهنگ ها بودند. و بنابراین اتهام سوزاندن کتابخانه به یک افسانه بیشتر شباهت دارد تا واقعیت. مناقشه ای ماندگار سال هاست که به نوشته مورخ کلاسیک راجر اس. بَگنال در مقالات انجمن فلسفی آمریکا ، بحث های بسیاری درباره عامل نابودی کتابخانه در گرفته است. او می نویسد: این یک معمای قتل با چند مظنون است و می افزاید: احساسات در این موضوع هنوز هم داغ است. برخی محققان، آموزگاران مسیحی سال 391 را مقصر می دانند که بقایای دانش کلاسیک را نابود کردند، در حالی که دیگران نابودی نهایی را به خلافت اسلامی و مخالفتش با دانش غیرمسلمان نسبت می دهند. آنچه می دانیم این است که در نهایت حتی اشاره ها به موزِئون هم از میان رفت. امروزه، کتابخانه اسکندریه همچنان یکی از شگفتی های سوگ بار تاریخ و یادآور حسرتی عمیق برای دانشی است که برای همیشه از دست رفته است. | 
اجرای پیمان امنیتی ایران و عراق، مقدمه امنیت پایدار دوجانبه است
اجرای پیمان امنیتی ایران و عراق، مقدمه امنیت پایدار دوجانبه است
تیکه وحید هاشمیان به اوسمار ویرا