آرایش سپهر رسانه ای کشور در دو دهه اخیر دستخوش تحولی بنیادین شده است. در گذشته ای نه چندان دور، مرجعیت خبری در انحصار روزنامه های کثیرالانتشار و چند شبکه رسمی تلویزیون خلاصه می شد، اما امروز با منظومه ای پیچیده و چندلایه مواجه ایم که بازیگران آن، از وب سایت های بی شناسنامه و کانال های تلگرامی با اعضای مجهول الهویه تا حساب های کاربری بی هویت در شبکه های اجتماعی و حتی خروجی های هوش مصنوعی را در بر می گیرد. این اکوسیستم جدید که می توان از آن با عنوان شبه رسانه یاد کرد، پدیده ای فراتر از زردنویسی ژورنالیستی است؛ این جریان، تبلور یک اقتصاد سیاسی ناکارآمد است که در آن، اطلاعات از ابزاری برای آگاهی بخشی و تعمیق سرمایه اجتماعی، به سلاحی برای حذف رقبای سیاسی و اقتصادی، توجیه ناکارآمدی ها و تأمین منافع پنهان گروه های خاص تبدیل شده است.

ریشه شکل گیری این جریان را باید در خلأهای نهادی و ضعف شفافیت جست وجو کرد. در ساختاری که موفقیت، بیش از آنکه بر مدار نوآوری و بهره وری بچرخد، به میزان نزدیکی به کانون های قدرت و ثروت وابسته است، رسانه به ابزاری برای تسویه حساب های شخصی و گروهی تقلیل می یابد. در چنین اتمسفری، هر دسترسی جزیی به یک سند طبقه بندی شده یا یک گزارش نظارتی، به خوراکی برای تولید محتوای هدفمند بدل می شود که مرز میان حقیقت و جعل را عامدانه مخدوش می کند. از سوی دیگر، مدیران ناکارآمد یا کانون های قدرت برای سرپوش گذاشتن بر ضعف های عملکردی خود یا از میدان به در کردن رقیب، با تزریق منابع مالی یا درز دادن اطلاعات گزینشی، به تداوم حیات این شبه رسانه ها یاری می رسانند. بدین ترتیب، یک رابطه هم زیستی میان آمران و عاملان شکل می گیرد: گروهی در پی پنهان کردن ضعف های خود و گروه دیگر، با کمترین هزینه، در نقش بازوی عملیاتی جنگ روانی آن ها ظاهر می شوند.

تاکتیک های این جریان، نسخه ای به روز شده از کتابچه های عملیات روانی است. برچسب زنی فوری با کلیدواژه هایی حساسیت برانگیز چون فساد ، قاچاق ، رانت یا نفوذ ، ساده ترین و در عین حال کارآمدترین حربه آنان است. کافی است یک کانال تلگرامی بی نام، نام یک مدیر یا فعال اقتصادی را بدون ارائه هیچ سندی در کنار یکی از این واژگان قرار دهد تا موجی از بی اعتمادی در افکار عمومی علیه او شکل گیرد. این الگو در بزنگاه های سیاسی برای ترور شخصیت چهره های منتقد و در هنگامه انتخابات برای مهندسی فضای عمومی به کرات به کار گرفته می شود. در عرصه اقتصاد نیز، حمله به شرکت های برنده در یک مناقصه یا تخریب بنگاه های اقتصادی در آستانه جهش تولید، سناریویی تکراری است. این اقدامات تنها به اعتبار افراد لطمه نمی زند، بلکه اعتماد عمومی به کلیت سازوکارهای اقتصادی و سیاسی کشور را دچار فرسایشی عمیق می کند.

حوزه نفت و انرژی به دلیل اهمیت راهبردی و جذابیت برای رقابت های سیاسی، یکی از اصلی ترین آوردگاه های این پدیده بوده است. اما این معضل به یک حوزه محدود نمی شود. در بازار سرمایه، بارها شاهد بوده ایم که انتشار یک خبر جعلی در مورد شرکتی بورسی، چگونه به سقوط یا صعود حبابی سهام آن منجر شده و سودهای نامشروع و کلانی را به جیب گروهی معدود سرازیر کرده است. در نظام بانکی، انتشار شایعه ورشکستگی یک بانک، کافی بوده تا سپرده گذاران را هراسان به شعب بکشاند و یک بحران نقدینگی واقعی خلق کند. حتی زیست بوم نوآوری و استارتاپ ها نیز از این حملات در امان نمانده اند؛ شرکت هایی که در آستانه جذب سرمایه گذار خارجی یا ورود به بازارهای جهانی بوده اند، ناگهان با حملات سازمان یافته ای مواجه شده اند که راه را برای پروژه های رقیب یا نزدیک به مراکز قدرت هموار کرده است. این روند در حوزه های فرهنگ و سیاست نیز با حمله به هنرمندان، فعالان مدنی و تخریب چهره های دانشگاهی و کارشناسان مستقل با اتهامات کلیشه ای، قابل مشاهده است.

تحولات فناوری، این جریان مخرب را تقویت و پیچیده تر کرده است. اگر وبلاگ ها در دهه هشتاد نخستین شکاف را در انحصار رسانه های رسمی ایجاد کردند، تلگرام در دهه نود این شکاف را به دره ای عمیق بدل ساخت که کانال های بی نام ونشان با صدها هزار عضو، توانایی تأثیرگذاری بر شاخص های کلان اقتصادی مانند نرخ ارز و طلا را یافتند. شبکه های اجتماعی نظیر توییتر و ایکس، میدان جدیدی برای عملیات های جمعی فراهم آوردند؛ جایی که ارتشی از حساب های کاربری جعلی یا ربات ها می توانند در چند ساعت یک هشتگ هدفمند را به ترند اصلی کشور تبدیل کنند. اکنون، ظهور هوش مصنوعی و ابزارهای تولید محتوای خودکار، این چالش را به مرحله ای خطرناک تر وارد کرده است.

امروز می توان در مقیاسی وسیع، اخبار جعلی یا ویدئوهای دستکاری شده (Deepfake) تولید کرد که تشخیص آن ها از واقعیت حتی برای متخصصان نیز دشوار است.

پیامدهای این پدیده، بسیار عمیق تر از آسیب های فردی به قربانیان است. در سطح کلان، این روند به فرسایش شدید سرمایه اجتماعی می انجامد. جامعه ای که به صورت روزمره با اطلاعات ضدونقیض و شایعات هدفمند بمباران می شود، به تدریج اعتماد خود را نه تنها به نظام اطلاع رسانی، بلکه به کل ساختار سیاسی و اقتصادی از دست می دهد. این بدبینی فراگیر، سرمایه گذاران را فراری داده و زمینه را برای فرار مغزها و سرمایه ها مهیا می سازد و در نهایت، رقابت سالم را به انحصار و ناکارآمدی تبدیل می کند؛ چرخه ای معیوب که قطار توسعه کشور را از حرکت باز می دارد.

این پدیده البته مختص ایران نیست و نمونه های جهانی آن از ارتش های سایبری در روسیه تا شبکه های سیاسی در ترکیه و اخبار جعلی سازمان یافته در هند قابل مشاهده است. اما در ایران، به دلیل ساختار خاص اقتصادی و نبود شفافیت نظام مند، آثار تخریبی آن فراگیرتر بوده است.

راه برون رفت از این چرخه، برخوردهای مقطعی و موردی با چند کانال یا وب سایت نیست، بلکه نیازمند اصلاحات ساختاری و رویکردی جامع است. استقرار سامانه های داده باز (Open Data) که اطلاعات قراردادها، مناقصات و شاخص های کلیدی عملکرد شرکت های دولتی و خصولتی را در اختیار عموم قرار دهد، می تواند دست شبه رسانه ها را از اتهام زنی های بی اساس کوتاه کند. بهره گیری از فناوری های نوینی چون بلاکچین برای رصد زنجیره تأمین کالاهای استراتژیک، می تواند کلیدواژه قاچاق را از ابزاری برای تسویه حساب خارج کند. در کنار این ها، تقویت نهادهای صنفی مستقل رسانه ای، حمایت قانونی از افشاگران فساد (Whistleblowers) و مهم تر از همه، ارتقای سواد رسانه ای جامعه، سپری دفاعی در برابر این جنگ روانی خواهد بود.

ایران امروز بر سر یک دوراهی حساس و تعیین کننده قرار گرفته است: تسلیم شدن در برابر فضای مسموم شبه رسانه ها که پیامدی جز تداوم رانت، ناکارآمدی و زوال سرمایه اجتماعی ندارد، یا حرکت در مسیر دشوار اما نجات بخش شفافیت، حاکمیت قانون و تقویت رسانه های حرفه ای. در جهانی که هر شهروند با یک تلفن هوشمند به یک رسانه بالقوه تبدیل شده، تنها شفافیت و قانون می توانند مرز میان رسانه و شبه رسانه را ترسیم کنند. این یک انتخاب استراتژیک نه فقط برای اقتصاد، که برای سرنوشت ایران است.