مجموع اظهار نظرهای صورت گرفته درباره واکنش های تهران به سیاست فشار حداکثری اروپا و آمریکا نشان می‌دهد که تهران فعلا راه چاره را در اتخاذ رویکرد «صبر استراتژیک» تا تغییر روش از سوی غرب و یا تغییر زمین بازی در نتیجه برخی تحولات می‌بیند.

به گزارش سیاست خارجی ایرنا، «بازگرداندن تحریم های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران بر پیچیدگی‌ها و دشواری‌ها افزود و راه حل دیپلماتیک را سخت‌تر کرد.»

این جمله، جمع بندی سید عباس عراقچی، وزیر خارجه از سفر اخیر به نیویورک به منظور شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل و البته تلاش برای رسیدن به راهکاری برد – برد در راستای فرصت دادن بیشتر به دیپلماسی در پرونده هسته ای ایران بود.

وزیر خارجه ایران در بخش دیگری از مصاحبه با شبکه آمریکایی سی. ان. ان با اشاره به بد عهدی های مکرر دولت ایالات متحده تاکید کرد که مذاکره با آمریکا در چنین شرایطی یک «بن بست محض» است.

تهران و واشنگتن از ژانویه 2025 که دونالد ترامپ پس از یک وقفه چهار ساله برای دومین بار به کاخ سفید بازگشت دو مسیر مذاکره و جنگ را تجربه کردند. مذاکره ای که ایران میگوید اسراییل و آمریکا با توسل به گزینه نظامی به آن حمله کردند حالا با تشدید سیاست «فشار حداکثری» و تداوم آنچه تهران «جنگ اقتصادی» می‌داند سخت‌تر از پیش خواهد شد.

در چند روز گذشته از بازگشت هیات ایرانی از نیویورک، مسعود پزشکیان و سیدعباس عراقچی روایتهای ایران را از ماراتن دیپلماسی برای جلوگیری از بازگشت تحریم های شورای امنیت علیه ایران در اختیار رسانه ها قرار داده اند و همزمان منابع آگاه ایرانی نیز در گفت و گو با برخی رسانه ها از پیشنهادهای واشنگتن برای تمدید قطعنامه 2231 گزارش داده اند. اما در قریب به ده ماه گذشته میان ایران و ایالات متحده چه گذشت؟

واشنگتن از نمایش مذاکره تا شلیک به دیپلماسی

دولت دوم دونالد ترامپ از ژانویه 2025 سیاست فشار حداکثری را که شامل تحریم‌های گسترده و تهدید به اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل منطبق با سازوکار حل و فصل اختلاف در متن برجام و اشاره شده در متن قطعنامه 2231 است، نسبت به ایران احیا کرد.

مطابق با این قطعنامه در اکتبر 2023 تحریم‌های تسلیحاتی ایران برداشته شد اما همچنان امکان تمدید یا اعمال مجدد تحریم‌ها تا اکتبر 2025 (پایان مهلت 10 ساله قطعنامه) فراهم بود. امکانی که از همان ابتدا به اهرم فشاری در اختیار تیم ترامپ تبدیل شد.

در 20 ژانویه 2025، دونالد ترامپ با امضای دستورالعمل‌های اولیه، سیاست «فشار حداکثری» را احیا کرد. در فوریه، یادداشت امنیت ملی ریاست‌جمهوری 2 امضا شد که وزارت خزانه‌داری را موظف به اعمال تحریم‌های جدید بر بخش‌های نفت، بانکداری و موشکی ایران کرد.

یکی از مهم ترین ایرادهای وارده به ویتکاف در ده ماه گذشته عدم اشراف حرفه ای او به دیپلماسی و قرار گرفتن او در مقام مذاکره کننده بدون تجربه دیپلماتیک رسمی، بود.در شرایطی که در داخل تیم ترامپ، نگاه ها نسبت به نحوه برخورد با پرونده هسته‌ای ایران متفاوت بود، پرونده ایران بر روی میز استیو ویتکاف، تاجر املاک و رفیق قدیمی رییس جمهور قرار گرفت.

ویتکاف ابتدا به عنوان فرستاده ویژه خاورمیانه منصوب شد اما چندی نگذشت که مسئولیت مذاکرات با ایران، روسیه و اوکراین نیز به او داده شد. یکی از مهم ترین ایرادهای وارده به ویتکاف در ده ماه گذشته عدم اشراف حرفه ای او به دیپلماسی و قرار گرفتن او در مقام مذاکره کننده بدون تجربه دیپلماتیک رسمی، بود.

ویتکاف به فراخور پذیرش مسئولیت پرونده ایران به نفر اول تیم ترامپ در این مذکرات تبدیل شد و معمولا از کانال‌های غیرمستقیم مانند عمان و قطر با سید عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران در ارتباط بود.

هرچند که ایران و آمریکا تاکید داشتند که جزییات مذاکرات از نحوه برگزاری با فواصل زمانی کم تا اراده سیاسی دو طرف می‌تواند به توافق نهایی منجر شود اما از همان دومین دور این رایزنی ها به نظر می‌رسید که در بهترین حالت یک توافق موقت می‌تواند روند تشدید تنش را مهار کند و به دیپلماسی برای رسیدن به توافقی کامل تر فرصت بدهد.

استیو ویتکاف در مصاحبه‌ای با فاکس نیوز در ماه مارس میلادی گفت: ما به دنبال توافقی بلندمدت هستیم که ایران را از سلاح هسته‌ای دور نگه دارد، اما بدون غنی‌سازی حتی در سطوح پایین آن.

جرقه مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و آمریکا، در 12 آوریل با برگزاری اولین دور این رایزنی‌ها در عمان با حضور ویتکاف و عراقچی زده شد. هرچند که دو طرف تلاش می کردند به دلیل حساسیت ویژه دونالد ترامپ به نام برجام، شکل و شمایل ظاهری متفاوت تری به توافق ببخشند اما بر هیچکس پوشیده نبود که مبنای برجام یعنی به رسمیت شناختن برنامه هسته ای ایران و رفع تحریم در ازای شفاف سازی ایران درباره ماهیت صلح آمیز این برنامه، باید مبنای هرگونه توافق جدیدی قرار می گرفت.

بر اساس گزارش های مستند رسانه‌ای، ویتکاف ابتدا پیشنهاد غنی‌سازی محدود زیر 4 درصد را به هیات ایرانی داد که با تعهد پذیرفته شده از سوی ایران در برجام منطبق بود. این پیشنهاد اما دولت مستعجل بود چرا که با مخالفت تندروهای نشسته در کاخ سفید روبه رو شد و در نتیجه فشارهای تل آویو در نهایت ویتکاف در 15 آوریل در تغییر موضع آشکار اعلام کرد که «ایران باید برنامه هسته‌ای خود را کاملاً حذف کند.»

کاخ سفید بلافاصله پشت این مطالبه ویتکاف را گرفت و اعلام کرد که رفع تحریم های اقتصادی در گرو غنی سازی صفر در ایران است. دولت ترامپ در راستای تحت فشار قرار دادن تهران یک پرانتز بسته زمانی نیز برای مذاکرات تعیین و هشدار داد که مذاکرات میان ایران و آمریکا باید در یک بازه زمانی 60 روزه تا میانه ژوئن به نتیجه منتهی شود.

در میانه مذاکرات هیات های ایرانی و آمریکایی در مسقط و رم، دیدارهای ویتکاف با مقام های اسراییلی در فرانسه و ایتالیا هم ادامه داشت تا مشخص کند که واشنگتن و تل‌آویو هم راستا با یکدیگر در پرونده ایران حرکت می کنند.

در حقیقت می توان گفت که طرف آمریکایی هرچند پرچم مذاکره با ایران و فرصت دادن به دیپلماسی را بالا نگاه داشته بود اما در حقیقت تهران را با بسته ای از مطالبه های حداکثری روبه رو کرده بود که جزییات آن درون و بیرون اتاق مذاکره تفاوت چندانی با هم نداشت.

در تهران چند تحلیل و تعبیر از روند جاری حاکم بر مذاکرات حاکم بود: نخست آنکه ضرب الاجل زمانی 60 روزه مشخص شده از سوی ترامپ چندان جدی گرفته نشد که دلیل آن هم در جزییات فراوانی بود که دو طرف باید حتی برای یک توافق موقت بر روی آنها اتفاق نظر پیدا می کردند.

دومین تحلیل مبتنی بر شعارها و وعده های انتخاباتی ترامپ برای پرهیز از جنگ گسترده دیگری در غرب آسیا بود که البته به نظر می رسد شیوه های جدید پیشبرد حملات نظامی به شکل هدفمند و نسبتا محدود را که اسراییل در لبنان، سوریه و غیره امتحان کرده بود، نادیده می گرفت.

ایران هماهنگی و همخوانی میان سیاست های ضدایرانی حاکم بر واشنگتن و تل‌آویو را هم نادیده و یا حداقل دستکم گرفت.

همزمان تهران تصور می‌کرد که دونالد ترامپ ولع نتانیاهو برای گسترش دامنه جنگ غزه به ایران را مهار خواهد کرد که امروز می توان گفت تحلیلی واقع گرایانه نبوده است.

با نزدیک شدن به پایان ضرب الاجل زمانی 60 روزه ترامپ، رییس جمهور آمریکا در در سخنانی در 12 ژوئن، هشدار داد که در صورت عدم توافق، حمله هوایی به تأسیسات هسته‌ای ایران محتمل خواهد بود.

سرانجام رژیم اسراییل اواخر ژوئن را به تاریخ آغاز حمله نظامی به ایران تبدیل کرد. تهاجمی که 12 روز به طول انجامید و با دخالت مستقیم نظامی ایالات متحده در ادامه همراه شد. در شرایطی که این حملات به تعبیر ایران شلیکی به دیپلماسی بود که مذاکرات را به تعلیق برد اما ترامپ از این حمله هم با عنوان «فرصتی برای مذاکرات» یاد کرد و البته برای فشار بیشتر بر تهران موج جدیدی از تحریم ها را بر قریب به صد نهاد و فرد ایرانی تحمیل کرد.

ایران هماهنگی و همخوانی میان سیاست های ضدایرانی حاکم بر واشنگتن و تل‌آویو را هم نادیده و یا حداقل دستکم گرفت. همزمان تهران تصور می‌کرد که دونالد ترامپ ولع نتانیاهو برای گسترش دامنه جنگ غزه به ایران را مهار خواهد کرد که امروز می توان گفت تحلیلی واقع گرایانه نبوده است.در نهایت جنگ اسراییل علیه ایران با پیام رسانی ویتکاف به عراقچی و توافقی میان این دو متوقف شد اما رییس جمهور آمریکا تلاش کرد آنچه به ظن او تضعیف تهران در نتیجه این تحولات بود را به زمینه ای برای تحقق زیاده خواهی از تهران تبدیل کند.

بر اساس گزارش های رسانه ای موجود، اندکی پس از توقف جنگ اسراییل علیه ایران، ویتکاف از طریق قطر مذاکرات را از سر گرفت و پیشنهاد رفع تحریم‌های محدود در ازای توقف غنی‌سازی در ایران را داد.

نماینده ویژه رییس جمهور امریکا در چند اظهار نظر دیگر تاکید کرد که واشنگتن می‌خواهد توافق بلندمدت دیگری را جایگزین برجام کند. در همین حوالی زمانی بود که تیم ترامپ همزمان با طرح این ادعا که تاسیسات هسته‌ای ایران در نتیجه حملات نظامی کاملا تخریب شده خواهان تعیین تکلیف و البته تحویل فوری مواد غنی شده ایران شد.

ترامپ در 8 ژوییه در سخنانی گفت: دوست داریم تحریم‌ها را برداریم، اما جنگ با ایران باید تمام شود.

هرچند جنگ نظامی علیه ایران متوقف شده بود اما سیاست رییس جمهور امریکا مبنی بر بنزین ریختن بیشتر بر آتش جنگ اقتصادی ادامه داشت و در 30 ژوییه، وزارت خزانه‌داری، بزرگ‌ترین بسته تحریم‌ها از 2018 را با هدف‌گیری صادرات نفت ایران اعمال کرد.

جدال نافرجام تهران برای توقف اسنپ‌بک با طرح یکجانبه واشنگتن

در میان تلاش برخی واسطه های عربی به منظور از سرگیری مذاکرات عراقچی و ویتکاف و رایزنی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای رسیدن به نقشه راه جدید برای همکاری، ایالات متحده اهرم بازگرداندن تحریم های شورای امنیت علیه ایران را هم از طریق تروییکای اروپایی فعال کرد.

ایران به منظور جلوگیری از بازگشت تحریم های شورای امنیت مسیر پیام رسانی به امریکا را پیگیری کرد. در این مسیر پیام رسانی با واسطه و بی واسطه عراقچی با ویتکاف و مذاکرات تهران با تروییکای اروپایی برای رسیدن به یک نقشه راه مطلوب به منظور فرصت دادن به دیپلماسی ادامه داشت. رد و بدل طرح های متفاوت میان ایران و آمریکا از اواسط سپتامبر به شکل جدی تر دنبال شد.

وزیر خارجه ایران می گوید طرح های داده شده از سوی تهران متمرکز بر چند واقعیت بودند: ضرورت رسیدن به راهکار برد – برد برای همه طرف ها، توجه به تغییر واقعیت میدانی برنامه هسته ای ایران پس از تجاوز نظامی امریکا و اسراییل، در نظر داشت تجربه شکست خورده برجام و عدم وفای به عهد طرف های غربی علیرغم پایبندی ایران به تعهداتش تا پیش از خروج امریکا از این توافق و مرحله به مرحله پیش بردن تعهدات دو طرف در میدان اجرا.

در این میان ایران به منظور جلوگیری از تشدید تنش در پرونده هسته ای با پیشنهادهای داده شده از سوی واسطه ها برای دیدار مستقیم با استیو ویتکاف در قالب یک جلسه چند جانبه با حضور تروییکای اروپایی و نماینده اتحادیه اروپا موافقت کرد.

در آنسوی میدان اما پیشنهادهای طرف امریکایی هر روز جنبه یکجانبه تری به خود گرفت به گونه ای که حتی توافق میان وزرای خارجه ایران با فرانسه هم مورد تایید واشنگتن قرار نگرفت.

بر اساس گزارشی که رسانه امواج مدیا به نقل از منابع ایرانی منتشر کرده آخرین طرح ارائه شده از سوی استیو ویتکاف پیشنهاد تاخیر 3 ماهه، سپس 9 ماهه، و سرانجام 1 ساله در بازگرداندن تحریم های شورای امنیت علیه ایران را داده و البته نقطه عجیب ماجرا این است که واشنگتن در ازای صرفا به تعویق انداختن استفاده از این مکانیسم، از ایران خواسته هم تن به غنی سازی صفر و هم تمام مواد اورانیوم غنی شده خود را تحویل بدهد.

چرا رییس جمهور ایران گفت «نه»

مسعود پزشکیان در مدت زمان حضور در نیویورک در گفت و گو با رسانه‌های منطقه‌ای و بین المللی با تشریح رویکرد تهاجمی و تنش آفرینی واشنگتن در قبال تهران این شروط و مطالبه‌های امریکا را با عناوینی چون زیاده‌خواهی، قانون زور یا تسلیم‌خواهی توصیف کرد. با نگاهی به سخنان مسعود پزشکیان در رد آخرین پیشنهاد آمریکا می توان دلایل زیر را برای این رویکرد تهران برشمرد:

ایران اصلی ترین زیاده خواهی امریکا را در طرح مطالبه تحویل دارایی ایران در مذاکرات بدون دریافت تضمین توافق نهایی می داند. در این سناریو ایران باید ذخایر مواد خود را تحویل دهد بدون اطمینان از رفع دائمی تحریم‌ها یا ادامه گفت‌وگو.

پزشکیان در این خصوص می گوید: «چرا باید اورانیوم غنی‌شده خود را به آن‌ها بدهیم؟ به چه دلیلی؟ اگر قرار است گفت‌وگویی صورت گیرد، باید درباره کل موضوع باشد، نه اینکه ما دارایی خود را واگذار کنیم و بعد منتظر بمانیم.»

نوع مواجهه واشنگتن با تهران در قریب به یک سال گذشته هرچند ظاهر گفت و گو محور داشته اما عملا تهران را در منگنه پذیرش شروط مدنظر یا مواجهه با تشدید تنش و فشار بیشتر قرار داده است.

ایران اصلی ترین زیاده خواهی امریکا را در طرح مطالبه تحویل دارایی ایران در مذاکرات بدون دریافت تضمین توافق نهایی می داند. در این سناریو ایران باید ذخایر مواد خود را تحویل دهد بدون اطمینان از رفع دائمی تحریم‌ها یا ادامه گفت‌وگو.مسعود پزشکیان در این خصوص می گوید: آن‌ها در واقع می‌خواهند بگویند، شما هر چه ما گفتیم بپذیرید. این دیگر گفت‌وگو نیست؛ این تسلیم است.» تهران چنین شرایطی را تحمیل شروط یک‌جانبه بدون مذاکره برابر می‌داند که بر دیوار بی اعتمادی میان ایران و آمریکا می افزاید.

طرح مسائل غیر هسته ای در مذاکرات برای رسیدن به توافقی پیرامون برنامه هسته‌ای ایران یکی دیگر از دلایل مخالفت تهران با مطالبه ها و غیر سازنده خواندن رویکرد واشنگتن است.

رییس جمهور ایران در بخشی از مصاحبه های خود در نیویورک به توسعه دامنه تحریم های ایران به بهانه فعالیت های هسته ای کشور اشاره کرده و می گوید: تحریم‌هایی که آمریکا تاکنون علیه ما اعمال کرده، بسیار گسترده‌تر و شدیدتر از این موارد بوده... تنها چیزی که آن‌ها به‌دنبال آن هستند، ایجاد یک نگاه بین‌المللی و نوعی مشروعیت‌سازی برای اقدامات خلاف قانون خودشان است.

از نگاه تهران، واشنگتن جدا از گسترش تحریم‌ها به حوزه‌های اقتصادی و بشردوستانه (مانند دارو و غذا) بدون ارتباط مستقیم این موارد با برنامه هسته ای ایران معتقد است که طرف مقابل از اهرم اسنپ‌بک هم برای مشروعیت‌سازی زور به کار گرفته شده علیه ایران استفاده کرده است.

صبر استراتژیک، رویکرد انتخابی تهران برای مقابله با فشار حداکثری

فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک در 26 سپتامبر توسط شورای امنیت با شکست قطعنامه تمدید و اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل تهران را به واکنش وا خواهد داشت؛ واکنشی که وزیر خارجه ایران می‌گوید توسط شورای عالی امنیت ملی مشخص خواهد شد.

به گمان بسیاری از کارشناسان با توجه به تشدید تنش از سوی تروییکای اروپایی و آمریکا با فعالسازی اسنپ‌بک، ایران احتمالا رویکردی ترکیبی از «مقاومت فعال» و

«دیپلماسی گزینشی» را در پیش خواهد گرفت.

در تهران رویه واشنگتن به دیکته مطالبات و نه مذاکره و تحقق این مطالبه‌ها به امری غیرممکن توصیف شده است. در چنین شرایطی احتمالا نخستین واکنش تهران توقف اجرای توافق قاهره با آژانس بین المللی انرژی اتمی خواهد بود که البته جزییات آن به تصمیم شورای عالی امنیت ملی بستگی دارددر تهران رویه واشنگتن به دیکته مطالبات و نه مذاکره و تحقق این مطالبه‌ها به امری غیرممکن توصیف شده است. در چنین شرایطی احتمالا نخستین واکنش تهران توقف اجرای توافق قاهره با آژانس بین المللی انرژی اتمی خواهد بود که البته جزییات آن به تصمیم شورای عالی امنیت ملی بستگی دارد.

تعلیق توافق قاهره: جنگ 12 روزه و حملات اسراییل و امریکا به تاسیسات هسته ای تحت نظارت ایران و انفعال غرب و آژانس در محکومیت و درک تبعات این اقدام غیرقانونی، تهران را به این نتیجه رسانده که همکاری حداکثری با آژانس هم نمی‌تواند مانع از برخورد سیاسی کشورها با برنامه هسته ای این کشور شود. در شرایطی که برخی از امکان خروج ایران از ان‌پی‌تی سخن می‌گویند اما مجموع اظهارنظرهای مقام های تصمیم گیرنده در خصوص واکنش ایران، این گزینه را فعلا نامحتمل می‌داند.

رد مذاکره مستقیم با آمریکا و تمرکز بر کانال‌های غیرمستقیم: در شرایطی که مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده با طرح این ادعا که باب دیپلماسی باز است تنها راه را مذاکره مستقیم ایران و آمریکا می‌داند اما مخالفت واشنگتن با حضور در جلسه چندجانبه با ایران در نیویورک عملا مسیر تحقق چنین امری را هم مسدود کرد.

تهران در شرایط فعلی مذاکرات مستقیم با دولت ترامپ را بی‌فایده و نتیجه را از پیش تعیین‌شده به دلیل اصرار بر تعطیلی کامل غنی‌سازی در داخل می‌داند. حمایت و همراهی با اقدام نظامی اسراییل در جنگ، نادیده گرفتن تلاش تهران برای بازگرداندن قطار دیپلماسی به ریل با توافق قاهره و رد پیشنهادهای ایران در نیویورک و خودداری از ارائه تضمینی معتبر برای عدم تکرار حمله در صورت آغاز مذاکرات همه و همه به نشانه هایی برای تشدید بدبینی و بی اعتمادی تهران به واشنگتن تبدیل شده است.

در شرایط فعلی می‌توان گفت که احتمالا واسطه هایی چون قطر و مصر برای کنترل تنش نقش پویاتری بر عهده خواهند داشت.

تقویت اقتصاد مقاومتی و روابط با قدرت‌های غیرغربی: قطعنامه های پیشین شورای امنیت علیه ایران بدون اجماع در این شورا بازگشتند و هرچند که با بیانیه سازمان ملل به کشورها در خصوص ضرورت اعمال این قطعنامه ها، اجرای آنها آغاز شده اما این عدم اجماع تا حدودی فضا را برای برخی مانورها باز می گذارد. در این میان ایران احتمالا از چین و روسیه انتظارهای بیشتری خواهد داشت. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اقتصاد ایران در کوتاه مدت به دلیل تجربه تحریم و البته تعریف کانال هایی برای دور زدن آن از بازگشت تحریم های شورای امنیت آسیب آنچنانی نخواه دید.

آمادگی برای سناریوهای تندتر از جمله گزینه نظامی: در چند روز اخیر و همزمان با برخی تحرکات نظامی در منطقه و طرح اظهار نظرهایی از سوی مقام های سیاسی سایر کشورها چون «سرگیی لاوروف» وزیر خارجه روسیه مبنی بر امکان از سرگیری جنگ، تهران اعلام کرده که برای چنین سناریویی آمادگی کامل دارد.

مجموع اظهار نظرهای صورت گرفته درباره واکنش های تهران به سیاست فشار حداکثری اروپا و آمریکا نشان می‌دهد که تهران فعلا راه چاره را در اتخاذ رویکرد «صبر استراتژیک» تا تغییر روش از سوی غرب و یا تغییر زمین بازی در نتیجه برخی تحولات می‌بیند. طبیعتا ریسک این رویکرد با توجه به بهانه‌جویی‌های رژیم اسراییل و تلاش بی‌وقفه واشنگتن برای تطمیع تل‌آویو، اندک نخواهد بود اما تهران بازی در زمین مطالبه‌های حداکثری تیم ترامپ را هم بی‌پایان و هم بی‌اثر در تامین منافع ملی خود می‌داند.

موفقیت رویکرد «صبر استراتژیک» در مرحله نخست به انجام برخی اصلاحات اقتصادی در داخل و تقویت وحدت و انسجام داخلی و در مرحله بعد به حمایت متحدان غیرغربی بخصوص در حوزه اقتصادی و تجاری بستگی خواهد داشت.