دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده، اخیرا با لحنی تهدیدآمیز از دولت تحت حاکمیت طالبان در افغانستان خواسته است کنترل پایگاه هوایی بگرام را به آمریکا بازگرداند. وی در شبکه اجتماعی خود هشدار داد که اگر افغانستان این پایگاه را به «صاحبان سازنده‌اش» پس ندهد، «اتفاقات بسیار بدی» در انتظار آن خواهد بود. ترامپ تأکید کرده که دولتش برای بازپس‌گیری این تأسیسات راهبردی مصمم است و در حال رایزنی با طرف افغان است. او به خبرنگاران گفته است: «در حال صحبت با افغانستان هستیم و می‌خواهیم [بگرام] را خیلی زود و فورا پس بگیریم. اگر آنها این کار را نکنند، خواهید دید چه خواهم کرد.» این اظهارات مبهم، بیانگر آن است که ترامپ گزینه‌های سخت‌گیرانه - حتی اعزام دوباره نیرو - را منتفی نمی‌داند، هرچند صریحا از بیان جزییات خودداری کرد.

میراث جنگ 20 ساله آمریکا در افغانستان

پایگاه هوایی بگرام بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در افغانستان بود که طی جنگ 20‌ساله پس از حملات 11 سپتامبر 2001 نقش کانونی داشت. این پایگاه که در 60 کیلومتری شمال کابل قرار دارد، زمانی مجهز به دو باند پرواز بلند، تأسیسات گسترده و حتی فروشگاه‌ها و رستوران‌های زنجیره‌ای برای نیروهای آمریکایی بود. بااین‌حال، نیروهای آمریکایی در چارچوب توافق‌نامه دوحه در سال 2021 به‌طور ناگهانی و شبانه این پایگاه را تخلیه کردند و آن را به دولت وقت افغانستان سپردند. طالبان 6 هفته بعد و در آستانه سقوط کابل، بگرام را تصرف کرد و از آن زمان این پایگاه در اختیار کامل امارت اسلامی است.

موضع سرسختانه طالبان: «حتی یک وجب خاک نمی‌دهیم.»

مقامات طالبان بلافاصله خواسته ترامپ را رد کرده و این مطالبه را تعرضی به حاکمیت ملی افغانستان دانستند. امیرخان متقی، وزیر خارجه دولت طالبان، تأکید کرد: «امارت اسلامی و مردم افغانستان حتی یک وجب از خاک خود را برای حضور نظامی بیگانه نمی‌پذیرند.» وی تصریح کرد: «حتی اگر آمریکا طالبان را به رسمیت بشناسد و متعهد به بازسازی افغانستان شود، باز هم حضور پایگاه یا نیروی نظامی خارجی در خاک کشور قابل قبول نخواهد بود.» متقی با ارسال این پیام صریح به واشنگتن گفت: «تعامل با جهان و حتی آمریکا باید صرفا در عرصه سیاسی و اقتصادی باشد و حضور نظامی خارجی در افغانستان اصلا قابل بحث نیست.»

از سوی دیگر محمد یعقوب مجاهد، وزیر دفاع طالبان فاش کرد که درخواست کنونی ترامپ تازگی ندارد. او یادآور شد در جریان مذاکرات صلح دوحه (2020) نیز نمایندگان آمریکا خواستار حفظ یک پایگاه در افغانستان بودند که با مخالفت قاطع طالبان روبه‌رو شد. یعقوب مجاهد در گفت‌وگو با الجزیره پاسخ آن زمان طالبان را این‌گونه بازگو کرد: «جواب ما این بود که اگر قصد ترک کشور را ندارید و به دنبال پایگاه هستید، ما آماده‌ایم 20 سال دیگر با شما بجنگیم.» این اظهار نشان می‌دهد طالبان همچنان بر سر موضع دیرینه خود - یعنی خروج کامل نیروهای خارجی - ایستاده و حاضر است برای دفاع از تمامیت ارضی کشورش هزینه درازمدت بدهد. طالبان پس از خروج نیروهای آمریکایی در 2021، این پایگاه وسیع را به تصرف خود درآورد و اکنون آن را بخشی غیرقابل تفکیک از حاکمیت خود می‌داند. مقامات امارت اسلامی بارها تأکید کرده‌اند که استقلال سیاسی و تمامیت ارضی افغانستان خط قرمز آن‌هاست و هیچ نیروی خارجی اجازه پایگاه‌سازی یا دخالت نظامی در خاک افغانستان را نخواهد داشت. به گفته ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، آمریکا در توافق دوحه تعهد داده بود که «از زور و تهدید علیه تمامیت ارضی و استقلال سیاسی افغانستان استفاده نکند» و اکنون باید به همان تعهد پایبند بماند.  طالبان تأکید کرده است که به‌ جای تکرار تجربیات شکست‌خورده گذشته، واشنگتن باید رویکردی واقع‌بینانه و عاقلانه در پیش گیرد.

درعین‌حال، طالبان ضمن رد هرگونه حضور نظامی آمریکا، باب تعامل دیپلماتیک را نبسته است. ذاکر جلالی، از مقامات وزارت خارجه طالبان در واکنش به درخواست ترامپ گفت کابل آماده گفت‌وگوی سیاسی و گسترش روابط اقتصادی با واشنگتن بر پایه احترام متقابل و منافع مشترک است - اما این تعامل بدون هیچ‌گونه حضور نظامی آمریکا در خاک افغانستان صورت خواهد گرفت. به این ترتیب، پیام طالبان روشن است: بازگشت نیرو یا پایگاه آمریکا به هر شکل، برای آنان غیرقابل قبول بوده، ولی درهای روابط معمول دیپلماتیک بسته نیست.

انگیزه‌های پنهان در اصرار ترامپ برای بازگشت به بگرام

اظهارات ترامپ درباره بازپس‌گیری بگرام، پرسش‌هایی را درباره انگیزه‌های واقعی او برانگیخته است. وی مدعی است که پایگاه بگرام را «آمریکا ساخته» و هرگز نباید آن را رها می‌کرد. ترامپ خروج شتاب‌زده نیروها در سال 2021 را اشتباهی فاحش می‌داند و از دست رفتن این پایگاه را به گردن دولت قبلی (جو بایدن) می‌اندازد. او خود را عامل پایان دادن به «جنگ‌های بی‌پایان» معرفی می‌کرد، اما اکنون با لحنی تهاجمی از بازگشت به یکی از صحنه‌های همان جنگ‌ها سخن می‌گوید. این تناقض در رویکرد ترامپ مورد توجه ناظران قرار گرفته است؛ چنان‌که رسانه‌ها در هند با طنز از سیاست «اگرام‌باگرام» ترامپ یاد کرده‌اند، کنایه از پریشان‌گویی و تناقض‌گویی وی در موضوع بگرام.

نزدیکی بگرام به مرز چین و منابع معدنی افغانستان

یکی از انگیزه‌های اعلام ‌شده توسط ترامپ، موقعیت راهبردی بگرام نسبت به چین است. او تصریح کرده که یکی از دلایل اصرارش برای کنترل این پایگاه، نزدیکی آن به مرزهای چین و تأسیسات هسته‌ای آن کشور است.  به گفته ترامپ، بگرام «فقط یک ساعت با جایی که چین سلاح‌های اتمی‌اش را می‌سازد فاصله دارد.» این سخنان نشان می‌دهد که نگرانی از نفوذ چین در افغانستان و منطقه و تمایل به زیر نظر داشتن فعالیت‌های پکن، در نیات او نقش دارد. ترامپ همچنین معتقد است آمریکایی‌ها با حفظ حضور در بگرام می‌توانستند از آن به‌عنوان اهرمی برای دسترسی به منابع غنی معدنی افغانستان بهره‌برداری کنند. افغانستان دارای ذخایر بزرگ لیتیوم، مس، خاک‌های کمیاب و سایر مواد خام است که مورد طمع قدرت‌های بزرگ است. از دید ترامپ و مشاورانش، حضور در بگرام می‌تواند دست بالاتری در چانه‌زنی امنیتی و اقتصادی در منطقه به آمریکا بدهد.

عامل دیگر، محاسبات سیاسی داخلی آمریکا است. ترامپ با طرح موضوع بازپس‌گیری بگرام می‌کوشد خود را قوی‌تر از خودش در برابر طالبان و همچنین در مقابله با چین نشان دهد. او بارها دولت بایدن را به‌خاطر «خروج فاجعه‌بار» از افغانستان نکوهش کرده و اکنون با پیش کشیدن بازگشت به بگرام، می‌خواهد تصویر یک رهبر سخت‌گیر در سیاست خارجی را به نمایش بگذارد. بااین‌حال، بسیاری از تحلیلگران و مقامات پیشین آمریکا، برنامه ترامپ برای بازگشت به بگرام را غیرعملی و خطرناک ارزیابی می‌کنند. آنها هشدار می‌دهند که تصرف دوباره این پایگاه در عمل چیزی جز آغاز یک تهاجم و اشغال دوباره افغانستان نخواهد بود که مستلزم اعزام دست‌کم 10 هزار نیروی نظامی و ایجاد سامانه‌های پدافندی پیشرفته برای حفاظت از پایگاه است. چنین اقدامی می‌تواند ایالات متحده را بار دیگر درگیر جنگی طولانی و پرهزینه در سرزمین افغانستان کند؛ سرزمینی که از نظر تاریخی به «گورستان امپراتوری‌ها» شهرت یافته و در دو دهه گذشته نیز هزینه‌های جانی و مالی هنگفتی به آمریکا تحمیل کرد.

تهدید ترامپ و نه بزرگ طالبان 

تهدید ترامپ با واکنش منفی نه‌تنها از سوی طالبان، بلکه از جانب برخی کشورهای منطقه نیز روبه‌رو شده است. چین به صراحت نسبت به اظهارات ترامپ ابراز مخالفت کرده و خواستار احترام به حاکمیت افغانستان شده است. سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرد: «دامن زدن به تنش و رویارویی در منطقه مورد حمایت قرار نخواهد گرفت.» پکن تأکید کرده که حضور مجدد آمریکا در بگرام - آن هم در چند ده کیلومتری مرز چین - را برنمی‌تابد و آن را اقدامی بی‌ثبات‌کننده تلقی می‌کند. ایران نیز با حساسیت اوضاع را دنبال می‌کند؛ کارشناسان یادآوری می‌کنند که پایگاه بگرام در برد موشک‌های دوربرد ایران قرار دارد و بازگشت نیروهای آمریکایی ممکن است تنش‌های تهران - واشنگتن را تشدید کند. حمله موشکی ایران به پایگاه آمریکا در قطر در تیرماه گذشته نشان داد که هرگونه حضور نظامی ایالات متحده در منطقه می‌تواند با مخاطرات امنیتی جدی همراه باشد. از نگاه ناظران افغان، تهدید ترامپ نیات شومی را در خود نهفته دارد. لفاظی ترامپ برای بازپس‌گیری بگرام به‌عنوان اقدامی کم‌سابقه و بحث‌برانگیز تلقی می‌شود که با مخالفت قاطع حاکمان کابل و نگرانی همسایگان افغانستان مواجه شده است. ترامپ در حالی از «پس گرفتن» این پایگاه سخن می‌گوید که نه دولت متبوعش طالبان را به رسمیت می‌شناسد و نه هیچ نشانه‌ای از تمایل طالبان به پذیرش حضور مجدد آمریکا دیده می‌شود. در شرایطی که افغانستان پس از سال‌ها جنگ در تلاش برای دستیابی به ثبات است، اولتیماتوم‌های واشنگتن می‌تواند آتش بحران تازه‌ای را شعله‌ور سازد. از سوی دیگر، برخی معتقدند ترامپ با طرح چنین موضوعاتی عمدتا به دنبال امتیازگیری سیاسی و نمایش قدرت است. به هر روی، خط قرمز طالبان در برابر هرگونه حضور نظامی خارجی و تأکید آنها بر حفظ تمامیت ارضی، نشان می‌دهد که احتمال عقب‌نشینی آنها در این زمینه بسیار ضعیف است.

ادامه کشمکش لفظی کنونی میان ترامپ و طالبان، اگر به عرصه عمل کشیده شود، می‌تواند عواقب وخیمی برای افغانستان و منطقه به همراه داشته باشد - عواقبی که تجربه دو دهه جنگ، نسبت به شوم بودن آن‌ها هشدار می‌دهد.

صبح نو