این روزها دوباره موضوع عرضه خودرو در بورس کالا به صدر اخبار اقتصادی بازگشته است. رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار روز سه‌شنبه 18 شهریورماه اعلام کرد، سه مدل خودروی داخلی برای عرضه در بورس کالا پذیرش شده و روند عرضه خودروهای وارداتی نیز در حال طی مراحل اداری است. درحالی‌که وزارت صمت مخالفت صریح خود را با این سازوکار اعلام کرده، کارشناسان اقتصادی نیز نظرات متفاوتی درباره این روش دارند. برخی عرضه خودرو در بورس را راهکاری مؤثر برای شفاف‌سازی و کاهش زیان خودروسازان می‌دانند و گروهی دیگر این طرح را باعث افزایش انحصار و افزایش قیمت‌ها ارزیابی می‌کنند. از سوی دیگر، فرآیند پیچیده خرید خودرو از بورس برای مردم عادی نیز به یک معضل تبدیل خواهد شد. همچنین عده‌ای از کارشناسان معتقدند که عرضه خودرو در بورس کالا، دست خودروساز را برای افزایش قیمت باز می‌گذارد و این موضوع به ضرر مصرف‌کننده و فقط به نفع واسطه‌گران و خودروسازان است. این گزارش نگاهی به دیدگاه‌های موافق و مخالف عرضه خودرو در بورس کالا دارد و همچنین به سامانه یکپارچه فروش خودرو که بستر فعلی عرضه خودروست.

حسن حسن‌خانی، کارشناس اقتصادی با تأکید بر اینکه مشکل بازار خودرو در نحوه قیمت‌گذاری است، نه شیوه فروش می‌گوید: «مسأله اصلی این است، قیمتی تعیین شود که هم تولیدکننده زیان نبیند، هم سود بادآورده ایجاد نشود، هم مصرف‌کننده واقعی بدون انتظار طولانی به خودرو برسد و هم جلوی سفته‌بازی گرفته شود.»
این اقتصاددان درباره عرضه خودرو در بورس کالا این سؤال را مطرح می‌کند: «بورس کالا دقیقاً چه مزیتی نسبت به روش‌های دیگر دارد؟ اگر قرار باشد بورس باعث افزایش قیمت شود یا صف جدیدی در خرید و فروش شکل بگیرد، عملاً مشکل‌زاست. مخصوصاً که بورس یکی از غیرشفاف‌ترین بخش‌های اقتصادی برای خرید و فروش است.» موضوعی که پیش ‌از این بارها کارشناسان و حتی وزیر صمت در حاشیه جلسه هیأت دولت به آن تأکید کرده بود. سیدمحمد اتابک پیش ‌از این گفته بود عرضه خودرو در بورس توجیه ندارد و باید بازار رقابتی شود. وزیر صمت با انتقاد از عرضه خودرو در بورس، تأکید کرد چنین رویه‌ای در هیچ جای دنیا مرسوم نیست. خودرو باید در شرایط رقابتی واقعی عرضه شود و نیازی به استفاده از بورس برای فروش خودرو نیست. حالا سؤال اینجاست که عرضه خودرو در بورس اساساً چه فایده‌ای برای صنعت خودروی کشور دارد؟

یوسف کاووسی، کارشناس اقتصادی با انتقاد از روش قرعه‌کشی برای فروش خودرو، آن را نوعی لاتاری و راهکاری غیرکارآمد می‌داند و به «ایران» می‌گوید: «من موافق عرضه خودروها به ‌صورت قرعه‌کشی نیستم. به نظر من این کار یک نوع لاتاری محسوب می‌شود که از نظر اقتصادی راهکار درستی برای عرضه و تقاضا نیست.»
عرضه خودرو در بورس کالا یک موضوع چندبعدی است و نمی‌توان تنها به یک جنبه آن پرداخت. از یک طرف برخی از کارشناسان می‌گویند، عرضه شفاف و منصفانه خودرو می‌تواند زیان خودروسازان را کاهش دهد و دست دلالان را کوتاه کند، اما از سوی دیگر، ضعف ساختاری بورس کالا و انحصارگری تولیدکنندگان ممکن است به افزایش قیمت و ناکارآمدی بیشتر بازار منجر شود. این اقتصاددان معتقد است، بورس می‌تواند با مکانیزم عرضه و تقاضا قیمت‌ها را شفاف‌سازی کرده و بازار را منطقی‌تر کند: «در بورس، عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت است. خریدار حق انتخاب دارد. همچنین، فروشنده هم می‌تواند قیمت را افزایش یا کاهش دهد.»

یکی از مشکلات جدی روش قرعه‌کشی و فروش خودرو، فروش کارت ملی و نقش واسطه‌گری در فرآیند ثبت‌نام است که باعث می‌شود خودروها به دست مصرف‌کننده واقعی نرسد و به‌جای آن، به واسطه‌ها با قیمت‌های بالاتر فروخته شود. به همین دلیل، برخی کارشناسان و فعالان بازار، عرضه خودرو در بورس کالا را به عنوان راهکاری برای مقابله با این سوءاستفاده‌ها مطرح می‌کنند. این کارشناس اقتصادی با اشاره به معایب ثبت‌نام‌های فعلی می‌گوید: «در حال حاضر با روش ثبت‌نام سنتی، کارت ملی دیگران استفاده می‌شود، خودرو به دست مصرف‌کننده واقعی نمی‌رسد و گران‌تر در بازار فروخته می‌شود. این مدل، رانتی و ناکارآمد است.»
ایده اولیه عرضه خودرو در بورس کالا اولین‌بار با هدف شفاف‌سازی معاملات و حذف واسطه‌ها مطرح شد. در مقاطعی، برخی خودروهای داخلی در بورس عرضه شدند؛ اما بررسی‌ها نشان داد این روش نتوانست اهداف اعلام‌شده را محقق کند. این اقتصاددان البته تأکید می‌کند که مشکل از عرضه در بورس نبوده و موضوعات دیگری مثل سهمیه مادران یا سازمان‌ها بود که باعث شد عرضه در بورس موفق ظاهر نشود.
کاووسی تأکید می‌کند که با عرضه در بورس، عواید مالی به خود شرکت می‌رسد و از زیان انباشته خودروسازان کاسته می‌شود: «شرکت‌ها در بورس می‌توانند قیمت‌گذاری کنند، زیان‌شان را کم کنند و سهامداران نیز از شفافیت مالی بهره ببرند.»

اگرچه کارشناسان موافق، بورس را بستر شفاف و کنترل‌شده‌ای می‌دانند، منتقدان بر این باورند که بورس کالا در شرایط کنونی نمی‌تواند مشکل اصلی بازار خودرو یعنی قیمت‌گذاری را حل کند. در شرایطی که فاصله قیمتی بین کارخانه و بازار آزاد کاهش یافته، همچنان این سؤال مطرح است که آیا بورس کالا، مسیری برای عدالت و شفافیت در بازار خودروست یا صرفاً بستری جدید برای گران‌فروشی سازمان‌یافته؟ مصطفی موسوی‌نژاد، کارشناس اقتصادی نیز با عرضه خودرو در بورس کالا مخالف است و می‌گوید: «بازار به نقطه‌ای رسیده که دیگر نیازی به چنین سازوکاری نیست. در حال حاضر مشکلی برای خرید خودرو وجود ندارد. قیمت‌های کارخانه به بازار نزدیک شده و عملاً خریدار می‌تواند راحت تصمیم بگیرد و نیاز به چنین روش‌هایی نیست.»
او مثال می‌زند: «دنا پلاس در کارخانه یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان است و در بازار یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان. در چنین شرایطی دیگر صف ثبت‌نام یا انتظار به‌صرفه نیست و خریداران به‌راحتی می‌توانند از بازار آزاد خودرویی را که می‌خواهند بخرند.»

او همچنین به تجربه قبلی عرضه در بورس اشاره می‌کند: «اگر انتظارات تورمی بالا باشد، شاید مردم برای سود ثبت‌نام کنند. اما فعلاً چنین انتظاری نیست. در تجربه‌های قبلی هم استقبال چندانی از عرضه خودروها در بورس نشد. کارخانجات عرضه قطره‌چکانی کردند تا قیمت را در بورس و بازار بالا نگه دارند. این خودش انحصارگری است. با عرضه در بورس، کنترل قیمت از دست می‌رود و سود به سمت تولیدکننده انحصاری می‌رود.»

مجید گودرزی، دیگر کارشناس اقتصادی موافق این طرح، بورس کالا را بازاری با نظم و استانداردهای مشخص می‌داند: «در بورس، معاملات نقدی هستند و در صورت تأخیر در پرداخت، جریمه تعلق می‌گیرد یا معامله باطل می‌شود. فروشنده هم اگر به تعهداتش عمل نکند، همین اتفاق می‌افتد.»
گودرزی معتقد است، این مکانیزم نظم بهتری به بازار خودرو می‌دهد و تأکید می‌کند: «برخلاف شرایط فعلی که خریدار را ماه‌ها در بلاتکلیفی نگه می‌دارند یا خودروی دیگری به او تحویل می‌دهند، بورس اجازه چنین بی‌نظمی‌هایی را نمی‌دهد.»
تجربه‌های قبلی عرضه خودرو در بورس و شرایط فعلی بازار نشان می‌دهد که اجرای این طرح نیازمند اصلاحات ساختاری، شفافیت بیشتر و رفع انحصار است تا بتواند به هدف اصلی خود یعنی تعادل بازار و حمایت از مصرف‌کننده واقعی برسد. این اقتصاددان هم به ضعف‌هایی در ساختار بورس اشاره می‌کند: «باید استانداردهای سازمان بورس ارتقا پیدا کنند. شفافیت اطلاعات، صورت‌های مالی و عملکرد درست شرکت‌ها بسیار مهم است. همچنین واردات خودرو و کاهش تعرفه‌ها نیز باید در کنار عرضه در بورس دنبال شود تا در بازار رقابت ایجاد شود.»
درحال حاضر بازار خودرو در دوراهی حساسی قرار دارد؛ جایی که سیاست‌گذاران و فعالان بازار باید تصمیم بگیرند آیا بورس کالا می‌تواند نقشی مثبت در ساماندهی بازار ایفا کند یا اینکه باید مسیرهای دیگری برای اصلاح قیمت‌گذاری، افزایش شفافیت و رقابت واقعی جست‌و‌جو شود؟ اما نکته مهم ماجرا اینجاست که نسخه تجربی از عرضه خودرو در بورس کالا در سایر نقاط دنیا وجود ندارد که بتوان از آن الگو، نتایج مثبتی استخراج کرد.

مجید گودرزی، دیگر کارشناس اقتصادی موافق این طرح، بورس کالا را بازاری با نظم و استانداردهای مشخص می‌داند: «در بورس، معاملات نقدی هستند و در صورت تأخیر در پرداخت، جریمه تعلق می‌گیرد یا معامله باطل می‌شود. فروشنده هم اگر به تعهداتش عمل نکند، همین اتفاق می‌افتد.»

یوسف کاووسی، کارشناس اقتصادی معتقد است بورس می‌تواند با مکانیزم عرضه و تقاضا قیمت‌ها را شفاف‌سازی کرده و بازار را منطقی‌تر کند: «در بورس، عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت است. خریدار حق انتخاب دارد. همچنین، فروشنده هم می‌تواند قیمت را افزایش یا کاهش دهد.»

مصطفی موسوی‌نژاد، کارشناس اقتصادی مخالف عرضه خودرو در بورس کالا: «بازار به نقطه‌ای رسیده که دیگر نیازی به چنین سازوکاری نیست. در حال حاضر مشکلی برای خرید خودرو وجود ندارد. قیمت‌های کارخانه به بازار نزدیک شده و عملاً خریدار می‌تواند راحت تصمیم بگیرد و نیاز به چنین روش‌هایی نیست.»

حسن حسن‌خانی، کارشناس اقتصادی مخالف عرضه در بورس کالا: «بورس کالا دقیقاً چه مزیتی نسبت به روش‌های دیگر دارد؟ اگر قرار باشد بورس باعث افزایش قیمت شود یا صف جدیدی در خرید و فروش شکل بگیرد، عملاً مشکل‌زاست. مخصوصاً که بورس یکی از غیرشفاف‌ترین بخش‌های اقتصادی برای خرید و فروش است.»