به نقل از اطلاعات کاروانسراها به عنوان یکی از شاخص ترین میراث معماری و تاریخی ایران، نمادی از جایگاه ویژه سرزمینمان در مسیرهای تجاری و فرهنگی جهان به شمار می آیند. این بناها نه تنها مکانی برای استراحت و تامین امنیت کاروان های زیارتی، تجاری و سیاحتی بودند، بلکه به مثابه مراکز تبادل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی عمل می کردند.

در حال حاضر بیش از 1000 کاروانسرا از دوران باستان تا قاجار در ایران باقی مانده است.

اهمیت و ارزش کم نظیر این آثار موجب شد که در سال 1402 خورشیدی. مجموعه ای از 54 کاروانسرای تاریخی ایران از 24 استان کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد. این اقدام، تاییدی جهانی بر نقش برجسته کاروانسراها در تاریخ معماری و فرهنگ ایران است.

نخستین بناهایی که کارکردی شبیه کاروانسراها داشتند، چاپارخانه های دوران باستان بودند. پیک های دولتی که پیام های سیاسی و حکومتی را جابه جا می کردند برای استراحت در این منزلگاه ها توقف داشتند. هرودوت در کتاب خود از شناسایی 111 منزلگاه در مسیر راه شاهی دوران هخامنشیان سخن گفته است. امروزه از این 111 منزلگاه هیچ اثری باقی نمانده است. پس از آن و در دوران اشکانیان با توسعه تجارت و رونق اقتصاد، راه ها گسترش یافت و کاروانسراهایی در مسیر این راه ها ایجاد شد اما از کاروانسراهای اشکانی اثری باقی نمانده و امروزه از معماری آن چیزی نمی دانیم.

*فراز و فرود تاریخی

سمانه صفاری، دانش آموخته معماری سنتی، مرمت بناهای تاریخی و ایران شناسی و پژوهشگر کاروانسراهای ایران با یادآوری این نکته که در ابتدا سفرها اغلب تفریحی نبود، بلکه مهاجرت ها و پس از آن سفرهای نظامی، سیاسی و تجاری رواج داشت می گوید: سفری را که ما امروز می شناسیم حتی در دوران قاجار نداشتیم. قدیمی ترین کاروانسراهایی که امروزه باقی مانده مربوط به دوران ساسانی است که پلان معماری خیلی ساده ای دارند.

این پلان شامل حیاطی مرکزی است که دورتادور آن فضاهایی برای نگهداری حیوانات داشت. احتمالا فضایی برای اقامت انسان هم در این بناها وجود داشت ولی اولویت با حیوانات بود. مجموعه ای از کاروانسراهای ساسانی نیز فضاهای اقامتی با پلان مستطیل شکل دارند که اولویت آن اقامت انسان بود. بعد از ورود اسلام به ایران و با گسترش سفرهای زیارتی، کاروانسراهای متعددی برای استراحت زائران ساخته شد. کاروانسرای قلعه سنگی پرند که ثبت جهانی شده مربوط به اوایل دوره اسلامی است.

این کارشناس و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی با بیان این که دوران سلجوقیان از دوران شگفت انگیز معماری ایران است، ادامه می دهد:

در این دوران امنیت نسبی ایجاد شد، اقتصاد رونق گرفت و معماری رشد کرد. کاروانسرای رباط شرف در سرخس که ثبت جهانی شد قدمت سلجوقی دارد. در این دوران جلوی حجره ها برخلاف گذشته که مستقیم به حیاط راه داشت، رواق هایی ایجاد شده که به یکدیگر راه دارند. این فضا باعث می شد تا نور خورشید مستقیم وارد اتاق ها نشود.

پس از آن و در دوران حمله مغولان که اوضاع ایران آشفته بود، معماری ویژه ای شکل نگرفت تا این که ایلخانان به حکومت می رسند و بناهای قبلی از جمله کاروانسراها را مرمت می کنند. در این دوره بنا به دلایلی که هنوز بر ما روشن نشده کاروانسراهای زیادی ساخته نمی شود و کاروان ها به جای کاروانسرا در دشت ها اقامت داشتند.

در دوره تیموری سنت کاروانسراسازی در ایران ادامه پیدا می کند. چهار کاروانسرا از این دوران ثبت جهانی شده است که شامل جمال آباد آذربایجان شرقی، رباط قِلّی ، فخر داوود و عباس آباد در استان خراسان رضوی می شود.

*رواج کاروانسراسازی

اما با همه فراز و فرودها کاروانسراسازی در ایران متوقف نشد. سمانه صفاری با توضیح درباره روند شکل گیری کاروانسراها در دوره های بعدی می گوید: دوره صفویه، به ویژه در زمان شاه عباس، اوج و شکوه معماری و فرهنگ است. ساخت کاروانسرا نیز در این مقطع از تاریخ رواج زیادی می یابد و شاه، حاکمان محلی و تاجران و بازرگانان را تشویق می کند تا کاروانسرا بسازند. نیروی محرکه ای که به کمک این شرایط می آید وقف است. بیش ترین کاروانسراها در دوره صفویه در مسیر راه های زیارتی از جمله به سمت مشهد ساخته می شود.

شاه، خاندان شاهی، حاکمان محلی، زنان، روحانیون و حتی بعدها مردم عادی نیز کاروانسرا می سازند. در دوره صفویه الگوی معماری کاروانسراها کامل می شود.

جلوی حجره ها صُفه اضافه می شود که بالاتر از سطح زمین است و بسته به نوع کاروانسرا جزییاتی در آن تغییر می کند. تزیینات هم تقریبا از این دوران به سردر کاروانسراها اضافه می شود.

*تنوع بالای کاروانسراها

صفاری در بخش دیگری از سخنانش در برنامه شب کاروانسرا با دبیری محمدرضا وحدتی در فرهنگسرای سرو، دسته بندی وسیعی از انواع کاروانسراها را ارائه می کند و می گوید: کارکرد و معماری کاروانسراها براساس محل قرارگیری و این که درون شهری یا برون شهری باشند متفاوت است. کاروانسراهای درون شهرها بیش تر تجاری و بیرون شهرها بیش تر اقامتی بود. دسته بندی دیگر این بناها برمبنای اقلیم است.

در اقلیم گسترده و متنوع ایران انواع و اقسام کاروانسرها را داریم که پلان معماری، ویژگی و مصالح آن بسته به این که در حاشیه کویر یا حاشیه خلیج فارس یا مناطق کوهستانی باشد فرق
دارد.

دسته بندی دیگری که می توان انجام داد براساس محل تامین هزینه ساخت کاروانسراست. برخی از این بناها ساخت حکومت و شاه است و برخی وقفی و بعضی دیگر کاروانسراهای خصوصی هستند.

یش تر کاروانسراهای ما وقفی هستند. در این نوع از کاروانسراها هیچ کس حق نداشت از مسافر پول بگیرد. به همین دلیل است که در سفرنامه های دوره صفوی می خوانیم در آن دوران سفر ارزان
بود.

وی می افزاید: کاروانسراها را از نظر معماری و هندسی می توان در قالب مربع، مستطیل، دایره، هشت ضلعی و چندضعلی تقسیم بندی کرد. جزییات معماری کاروانسراها هم یکی دیگر از مولفه های تقسیم بندی است؛ برخی دو ایوانی، برخی چهار ایوانی و برخی دارای تالار ستون دار هستند.

کاروانسراهای بیشماری را که در ایران وجود دارد می توان براساس مسیر و جاده ای که در آن قرار گرفته اند مثلا جاده زیارتی، تجاری، نظامی و همچنین براساس این که مصالح آن، سنگی، آجری، خشتی یا ترکیبی باشد نیز دسته بندی کرد.

*یک بنا و 13 نقش

شاید در ابتدا به نظر برسد هدف از ساخت کاروانسرا، اقامت یا تسهیل تجارت بوده، اما این فضاهای عمومی کارکردهای متنوعی داشتند.

صفاری، پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی با بیان این که در حال حاضر 700 کاروانسرای ثبت ملی در کشور داریم، می گوید: در ابتدا تصورم این بود که کاروانسراها فقط برای اقامت یا تجارت استفاده می شد، اما پس از تحقیقاتم مشخص شد که کاروانسراهای ایران 13 کارکرد داشتند. اولین و مهم ترین کارکرد آن  ها نظامی و بعد اقامتی و سپس تجاری بود. کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی و خدماتی، از دیگر نقش هایی است که این بناها ایفا می کردند. به عنوان مثال یکی از خدماتی که کاروانسراها می داده اند برای مُردگان بود. به طور ویژه در مسیرهای زیارتی کاروانسراهایی را می توان مشاهده کرد که در آن چند مُرده نگهداری می شد، احتمالا برای اینکه به کربلا برده و آنجا دفن شوند.

*چرا فقط در ایران؟

امروز هنوز ده ها کاروانسرای باشکوه در ایران پابرجاست که برخی از آن ها به عنوان جاذبه گردشگری قابل بازدید هستند و تعدادی نیز با مرمت و تغییر کاربری، به هتل یا رستوران تبدیل شده اند. از جمله مشهورترین این بناها می توان به کاروانسرای صفوی اصفهان اشاره کرد که امروزه به نام هتل عباسی و یکی از مجلل ترین هتل های ایران شناخته می شود؛ آن را بزرگ ترین هتل موزه جهان نیز نامیده اند. کاروانسرای بیستون یکی دیگر از نمونه های باشکوه است که در دامنه کوه بیستون و در نزدیکی سنگ نگاره های باستانی کرمانشاه به هتل تبدیل شده. در خراسان نیز رباط شرف، یادگار دوره سلجوقی یکی از شاخص ترین نمونه های معماری کاروانسرا و بنایی است که به سبب ظرافت آجرکاری ها موزه آجرکاری ایران لقب گرفته است.

سیدمحمد بهشتی، عضو هیات علمی دانشگاه در یکی از برنامه های شب های بخارا با موضوع شب کاروانسراهای ایران چند سوال تامل برانگیز را در این باره مطرح کرد: چرا در ایران کاروانسرا وجود دارد و در دیگر جاهای دنیا نیست؟ مگر اروپا رفت وآمد نداشته؟ چرا در آن پهنه وسیع کاروانسرا نیست؟ یا چرا در چین کاروانسرا نیست؟ چرا هند کاروانسرا ندارد؟ همه این مناطق که رفت وآمد داشتند و هر رفت وآمدی اقتضا می کند جایی برای استراحت باشد. پس چرا فقط در ایران چنین جایی هست؟

او در پاسخ به این پرسش به سه الگوی زیست در جهان اشاره می کند، الگوی پهنه ای وسیع مثل گیلان و مازندران که کل آن پهنه قابل زیست است. همچنین، اروپا و شرق چین و بخش قابل توجهی از هندوستان الگوی زیست پهنه ای دارند، الگوی زیست نواری که اطراف رودخانه ای مثل نیل شکل گرفته است. الگوی زیست دیگر نقطه ای است. یک نقطه قابل زیست است و تا زیستگاه بعدی چند ده کیلومتر فاصله وجود دارد. ایجاد منظومه های زیستی در سرزمین ما که هویت واحد داشته باشد منوط به این بوده که اندام بسیار مهمی مثل راه شکل گرفته باشد. در سرزمین ایران، راه فاصله بین دو نقطه نیست، بلکه یک اندام مثل بازوی دست است. شبکه راه ها را که نگاه کنید می بینید از آغاز یکجانشینی در این سرزمین یعنی 10 هزار سال پیش، شبکه راه ها در یک نظام اندام واره پدید آمده است.

به گفته او، برای آن که این نظام اندام واره بتواند عمل کند باید معماها و مشکلاتی را حل کند. این طور نبود که کاروان بی هیچ امکاناتی راه بیفتد. در مسافت طولانی بین دو زیستگاه ممکن بود همه از تشنگی بمیرند. پس باید در طول مسیر، ایستگاه هایی برای استراحت باشد. کاروانسراها چنین نقشی را در این نظام اندام واره ایفا می کردند.