صبح نو نوشت: در دیپلماسی بین‌المللی، موضع‌گیری یک کشور در برابر فشارهای خارجی، نه‌تنها نشان‌دهنده استقلال سیاسی و استراتژیک آن است، بلکه بازتابی از توانایی آن در دفاع از منافع ملی و حقوق بین‌المللی محسوب می‌شود. در این راستا، ایران در ماه‌های اخیر، با اقدامات غیرقانونی و غیرواقعی سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) مواجه شده که در پی فعال‌سازی دوباره سازوکار ماشه در شورای امنیت سازمان ملل، به دنبال بازگرداندن تحریم‌های لغو‌شده علیه کشورمان بوده‌اند. این اقدام که از نظر حقوقی و دیپلماتیک بی‌اساس و غیرقانونی ارزیابی می‌شود، واکنش تند و محکمی از سوی ایران برانگیخته است. 

 زمینه اقدام اروپایی و فعال‌سازی سازوکار ماشه

مکانیسم ماشه، بخشی از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل و توافق برجام است که به کشورهای عضو برجام اجازه می‌داد در صورت عدم رعایت تعهدات ایران توسط طرف‌های دیگر، اقدام به بازگرداندن تحریم‌های قبلی کنند. بااین‌حال، این سازوکار با محدودیت‌های شدیدی همراه است، تنها کشورهایی که خود را به برجام پایبند می‌دانند، می‌توانند از آن استفاده کنند، اما واقعیت این است که سه کشور اروپایی از سال 2018، پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های شدید علیه ایران، نه‌تنها نتوانسته‌اند تعهدات خود را به‌ویژه در زمینه تجارت و مالی به ایران انجام دهند، بلکه به‌طور عملی، نقش متعهدی در چارچوب برجام نداشته‌اند.

در 31 اوت 2024، این سه کشور با ادعای «عدم همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» و اشاره به «گزارش‌های جانبدارانه» رافائل گروسی، مدیرکل آژانس اقدام به فعال‌سازی سازوکار ماشه کردند. این اقدام، نه‌تنها از نظر زمانی (پس از انقضای مهلت یک‌ماهه تعیین‌شده توسط خودشان) غیرمنطقی بود، بلکه از نظر حقوقی نیز بی‌پایه است، زیرا ایران ادعا می‌کند که تعلیق همکاری با آژانس، پاسخی مشروع به تجاوز نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی به تأسیسات هسته‌ای بوشهر بوده است.

اقدام دفاعی و مشروع از سوی ایران 

در تیرماه 1403، تأسیسات نیروگاه اتمی بوشهر که تحت پوشش توافق پادمانی با آژانس قرار داشت، مورد حمله بمب‌های سنگرشکن قرار گرفت. این حمله که با مشارکت آمریکا و رژیم صهیونیستی انجام شد، باعث آسیب جدی به بخش‌هایی از نیروگاه شد. اگرچه هیچ افزایشی در سطح تشعشعات گزارش نشد، اما ایران این اقدام را نقض آشکار حاکمیت ملی و تمامیت ارضی خود دانست. در واکنش، ایران اعلام کرد که همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به دلیل بی‌عدالتی و تبعیض در عملکرد مدیرکل آژانس، به تعلیق درمی‌آورد. ایران ادعا می‌کند که گروسی نه‌تنها در حفاظت از تأسیسات اتمی صلح‌آمیز ایران ناکام مانده، بلکه با انتشار گزارش‌های جانبدارانه، زمینه‌ساز این تجاوز بوده است.

محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرد که گفت‌وگوهای فنی با آژانس ادامه دارد و ایران در حال بررسی شکل جدیدی از همکاری است، اما این همکاری، تنها در چارچوب حقوق بین‌المللی و با تضمین حفاظت از منافع ملی ایران انجام خواهد شد.

خط دفاعی ایران در صحنه بین‌المللی

سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه در ماه‌های اخیر، نقش محوری در دیپلماسی مقاومتی ایران ایفا کرده است. او نه‌تنها با کشورهای عضو شورای امنیت، بلکه با نهادهای اروپایی نیز وارد مذاکره شده تا موضع ایران را به شکلی شفاف و قاطع بیان کند.

عراقچی اخیرا در یک اقدام استراتژیک، با سه کشور عضو غیردائم شورای امنیت، یعنی یونان، اسلوونی و سیرالئون، تماس تلفنی برقرار کرد. در این گفت‌وگوها، او اقدام سه کشور اروپایی را «غیرقانونی، ناموجه و غیرمسئولانه» توصیف و تأکید کرد که ایران در مسیر دیپلماسی ثابت‌قدم است، اما در دفاع از حقوق مشروع خود، انعطاف‌ناپذیر خواهد بود.

این تماس‌ها نشان‌دهنده تلاش ایران برای محدود کردن حمایت بین‌المللی از اقدامات اروپایی و جلب حمایت کشورهایی است که می‌توانند در شورای امنیت موضعی متوازن اتخاذ کنند. مهم‌تر اینکه، وزرای خارجه این سه کشور، در پاسخ، بر ضرورت راه‌حل‌های دیپلماتیک و جلوگیری از افزایش تنش تأکید کردند. این واکنش، نشانه‌ای از شکاف موجود در مواضع اروپایی و عدم یکپارچگی در اتحادیه اروپا است.

دیدار عراقچی با کایا کالاس در دوحه

از سوی دیگر در شامگاه پنج‌شنبه، عراقچی با کایا کالاس، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی و هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام، در شهر دوحه دیدار کرد. این دیدار در شرایطی صورت گرفت که تنش‌ها در مورد سازوکار ماشه به اوج خود رسیده بود.

در این دیدار، عراقچی با تأکید بر غیرقانونی بودن اقدام سه کشور اروپایی، یادآور شد که کالاس به‌عنوان هماهنگ‌کننده برجام، مسئولیت دارد تا از دیپلماسی حمایت کند و از حرکت‌هایی که به تشدید تنش منجر می‌شود، جلوگیری نماید. وی خواستار عملکرد فعال‌تر از سوی کالاس برای خنثی‌سازی اقدامات یک‌جانبه اروپایی شد.

کالاس نیز در پاسخ، دیپلماسی و مذاکره را تنها راه‌حل برای حل بحران دانست و بر ضرورت ارائه فرصت بیشتر به گفت‌وگو تأکید کرد. دو طرف بر ادامه رایزنی‌ها در روزها و هفته‌های آینده تفاهم کردند. این دیدار، اگرچه منجر به توافق فوری نشد، اما فضایی برای کاهش تنش و جلوگیری از فعال‌سازی واقعی تحریم‌ها فراهم کرد.

پشتوانه قانونی و دیپلماتیک ایران

یکی از مهم‌ترین عواملی که مانع از موفقیت اقدام اروپایی شده، حمایت آشکار چین و روسیه از ایران در صحنه بین‌المللی است. این دو کشور، هم به‌عنوان اعضای دائم شورای امنیت و هم به‌عنوان متحدان استراتژیک ایران، از ابتدا اقدام سه کشور اروپایی را غیرقانونی و غیرقابل قبول دانسته‌اند.

چین و روسیه مکررا تأکید کرده‌اند که فعال‌سازی سازوکار ماشه تنها زمانی مجاز است که کشوری که اقدام می‌کند، خود به تعهدات برجام پایبند باشد. از آنجا که اروپا به دلیل ناتوانی در حفظ تعاملات اقتصادی با ایران (به‌ویژه در بخش نفت و بانکداری) از تعهدات خود کوتاهی کرده‌اند، ادعای آن‌ها برای استفاده از ماشه، از نظر حقوقی بی‌پایه است.

علاوه بر این، چین و روسیه اعلام کرده‌اند که در صورت تلاش برای فعال‌سازی تحریم‌ها، حق وتو خواهند کرد. این موضع، نه‌تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر حقوقی، زمینه را برای ایران فراهم کرده تا با اطمینان بیشتری در برابر فشارهای غیرواقعی اروپا مقاومت کند.

 ایران تسلیم خواسته‌های غیرواقعی اروپا نخواهد شد

ایران در ماه‌های اخیر، با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک، حقوقی و استراتژیک، موضعی روشن و مستحکم اتخاذ کرده است. این موضع، بر چند اصل استوار است. یکی اینکه تعلیق همکاری با آژانس، پاسخی به تجاوز نظامی و بی‌عدالتی بین‌المللی است.

بحث دوم ثبات در مسیر دیپلماسی است، ایران با وجود تنش، درگاه گفت‌وگو را باز نگه داشته و از طریق عراقچی و دیگر نمایندگان، با جهان صحبت می‌کند.

از سوی دیگر حمایت چین و روسیه، هم به‌عنوان ابزار وتو و هم به‌عنوان متحدان دیپلماتیک، ایران را در موقعیت قوی‌تری قرار داده است.

موضوع بعدی این است که واکنش یونان، اسلوونی و سیرالئون نشان می‌دهد که حتی در میان کشورهای عضو سازمان ملل، یکپارچگی در قبال ایران وجود ندارد.

در نهایت، ایران به وضوح نشان داده که تسلیم خواسته‌های غیرواقعی، غیرقانونی و یک‌جانبه اروپا نخواهد شد. این کشور به دنبال تقویت موقعیت خود در صحنه بین‌المللی است و از طریق دیپلماسی هوشمند، از حقوق خود دفاع می‌کند. آینده نشان خواهد داد که آیا اروپا به جای ادامه مسیر فشار، به سمت گفت‌وگو و تعامل واقعی حرکت خواهد کرد یا همچنان در دام سیاست‌های غرب‌زده و وابسته به آمریکا خواهد ماند.

ایران، با تکیه بر قانون، منطق و متحدان استراتژیک، در این میدان دیپلماتیک، نه‌تنها مقاومت کرده، بلکه رهبری یک رویکرد جدید به سمت عدالت بین‌المللی را آغاز کرده است.

بدعهدی اروپایی‌ها و ضرورت هوشیاری دیپلماسی ملی  

در تاریخ معاصر دیپلماسی ایران، سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) بارها و بارها به‌عنوان طرفی نامعتبر و بدعهد در عرصه بین‌المللی معرفی شده‌اند. از زمان امضای برجام در سال 2015، این کشورها نه‌تنها در اجرای تعهدات خود - به‌ویژه در زمینه تضمین دسترسی ایران به منافع اقتصادی - کوتاهی کردند، بلکه با تبعیض آشکار و وابستگی به خط‌مشی آمریکا، نقشی زیرمجموعه‌ای ایفا کردند. پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال 2018 و اعمال تحریم‌های فلج‌کننده علیه ایران، E3  نه‌تنها توان مقاومت در برابر فشار واشنگتن را نداشتند، بلکه حتی نتوانستند به ساده‌ترین تعهدات مالی و تجاری خود عمل کنند. 

این بدعهدی ساختاری، اعتماد ایران به دیپلماسی اروپایی را به شدت تضعیف کرده است.

در این شرایط، اقدام اخیر آن‌ها برای فعال‌سازی سازوکار ماشه، نه‌تنها یک تجاوز به حقوق بین‌المللی است، بلکه نشان‌دهنده تکرار الگوی قدیمی فشار و تهدید به جای گفت‌وگو و تعهد واقعی است. اروپا به جای اصلاح رفتار خود و بازگشت به مسیر عدالت، همچنان بر ابزارهای فشار مبتنی بر تحریم و تهدید تکیه می‌کند - ابزارهایی که نه‌تنها ناکارآمد بوده‌اند، بلکه باعث تضعیف نقش خود اروپا در منطقه شده‌اند.

این واقعیت، لزوم هوشیاری و واقع‌نگری بیشتر مسئولان دیپلماسی ایران را آشکار می‌سازد. دیپلماسی ایران باید مبتنی بر محاسبه دقیق منافع ملی، شناخت عمیق از طبیعت بدعهدی غرب و تقویت ائتلاف‌های جدید باشد. اتکا به اروپا به‌عنوان بازیگری متعادل و میانجی‌گر، تجربه‌ای تلخ و ناکام‌کننده بوده است. بنابراین، دیپلماسی ایران باید با محوریت استقلال، مقاومت و همبستگی با کشورهای جهان جنوب به‌ویژه چین، روسیه و کشورهای غیرمنطبق با نظام یک‌قطبی حرکت کند.

در نهایت باید گفت که تنها راه مقابله با فشارهای غیرواقعی، ترک وابستگی به وعده‌های کاذب غرب و تقویت هویت دیپلماتیک مستقل است. ایران باید بداند که در عرصه بین‌المللی، تنها زمانی مورد احترام قرار می‌گیرد که از حقوق خود دفاع کند، به بدعهدی‌ها پاسخ دهد و در کنار متحدان واقعی، خطوط قرمز خود را شکل دهد. هوشیاری دیپلماسی، این است: نه اعتماد به بدعهدان، نه تسلیم در برابر فشار، بلکه مقاومت هوشمندانه و استراتژیک.