در حدود سال 597 هجری (1200 میلادی)، صنعتگران دوره سلجوقی در قلب ایران آثاری را خلق می کردند که از نظر فنی بسیار پیشرفته بودند. صندوقچه های قفل دار سلجوقی یکی از بهترین نمونه های این نبوغ است که ترکیبی بی نظیر از هنر ظریف و مهندسی پیچیده مکانیکی را به نمایش می گذارد.

این صندوقچه ها که معمولاً از جنس برنج ریخته گری و چکش کاری شده ساخته می شدند، اغلب با تزیینات نقره و مس آراسته شده اند. اما آنچه آنها را از سایر آثار متمایز می کند، مکانیزم داخلی شان است. این صندوقچه ها دارای قفل های ترکیبی (رمزدار) بودند که با استفاده از یک کد چند رقمی باز می شدند.

یکی از مشهورترین نمونه های این صندوقچه ها که اکنون در مجموعه دیوید در کپنهاگ، دانمارک نگهداری می شود، دارای قفلی رمزی با چهار صفحه دو سطحی است که هر کدام 16 حالت مختلف برای تنظیم داشتند. این مکانیزم به قدری پیچیده بود که بیش از چهار میلیارد ترکیب مختلف برای باز شدن قفل ایجاد می کرد. این سطح از پیچیدگی مکانیکی برای آن دوران بسیار نادر و نشان دهنده دانش فنی بالای سازندگان آن است.

این صندوقچه ها فراتر از یک ابزار کاربردی، یک اثر هنری تمام عیار هستند. سطح آنها به طور معمول با خطوط خوش نویسی عربی و نقوش تزیینی پوشیده شده است.

نمونه ای که در شهر کپنهاگ است، توسط محمد بن حامد اسطرلابی اصفهانی، یک ستاره شناس و صنعتگر ماهر اهل اصفهان، ساخته شده است. تقریباً در همان زمان، بدیع الزمان جزری قفل مشابهی را در کتاب خود با عنوان دستگاه های مکانیکی مبتکرانه توصیف کرد.

صندوقچه های قفل دار سلجوقی گواهی زنده ای بر مهارت، خلاقیت و دانش پیشرفته صنعتگران ایرانی در آن دوران هستند و نمادی از نوآوری هایی محسوب می شوند که بسیار فراتر از زمان خود بوده اند.

منبع: عصر ایران