اندیشکده دانا با همکاری روزنامه اطلاعات، در یک نشست تخصصی با عنوان سواد خواندن و سیاستگذاری برای تحول در آینه مطالعه پرلز ، که از سوی میز تخصصی سنجش های ملی و بین المللی این اندیشکده در مؤسسه اطلاعات برگزار شد، به بررسی نقاط ضعف دانش آموزان ایران در آزمون پرلز و چالش هایی که در زمینه سیاستگذاری آموزشی در رابطه با مهارت خواندن در کشور وجود دارد پرداخت.

هفته گذشته نظرات دو نفر از کارشناسان این نشست (خانم دکتر نعمت زاده و دکتر حسینی) و راهکارهای آنها برای حل بحران خواندن و درک مطلب در میان دانش آموزان ایرانی را در همین صفحه منتشر کردیم. اینک نظرات و راهکارهای دو تن دیگر از کارشناسان حاضر در نشست را ملاحظه می فرمایید:

سیاست گذاری شواهد محور؛ چه چیزی را از داده ها نیاموخته ایم؟

دکتر مسعود کبیری، متخصص سنجش و ارزیابی آموزشی و مدیر مرکز ملی مطالعات تیمز و پرلز رویکردهای گذشته ایران در مواجهه با نتایج ضعیف پرلز و تیمز را نقد و راهکار جایگزین، یعنی سیاست گذاری شواهدمحور درون کشوری را معرفی کرد.

نقد رویکردهای رایج و شکست خورده

در رابطه با نتایج آزمون های تیمز و پرلز دو نوع مواجهه غالب در ایران قابل نقد است:

• رویکرد مبتنی بر دانش تربیتی: در این رویکرد تصمیم گیری بر اساس شهود و دانش کلی کارشناسان انجام می شود. برای مثال پس از مشاهده نتایج ضعیف، تصمیم می گیرند برای معلمان دوره های ضمن خدمت برگزار کنند یا برنامه درسی را تغییر دهند بدون آنکه داده ها به دقت تحلیل شوند. یک مثال دیگر در این زمینه توزیع سراسری دفترچه های قدیمی تیمز در مدارس بودکه چون به ریشه مشکل نپرداخته بود، هیچ تأثیری نداشت.

• رویکرد مبتنی بر تجربه دیگران: در این رویکرد با کپی برداری از مدل های کشورهای موفق مانند ژاپن یا آلمان بدون توجه به تفاوت های بافتی و فرهنگی مواجهیم.

معرفی سیاست گذاری شواهدمحور:

رویکرد سوم و پیشنهادی، تحلیل عمیق خود داده های ملی و بین المللی مانند پرسشنامه ها و نتایج آزمون پرلز و تیمز برای شناسایی دقیق ریشه مشکلات در داخل کشور و سپس طراحی مداخله متناسب با آن است. مانع اصلی این رویکرد در ایران، کمبود داده، عدم دسترسی به داده های موجود و فرهنگ عدم اشتراک گذاری اطلاعات است.

یافته های کلیدی از تحلیل داده ها که مغفول مانده اند:

کاهش درگیری شناختی (پاسخ های سفید): داده ها نشان می دهند دانش آموزان ایرانی در مواجهه با سؤالات پیچیده، استراتژی اولشان پاسخ ندادن است. میزان پاسخ سفید ایران در آزمون ریاضی تیمز (%22) به شکل معناداری حتی از کشورهای انتهای جدول مانند آفریقای جنوبی (%4) نیز بیشتر است. این نشان دهنده رویگردانی عمیق دانش آموزان از چالش های فکری است.

ناهمگونی شدید عملکرد استانی: داده های تیمز نشان می دهد عملکرد استان ها به شدت متفاوت است. برای مثال نمره ریاضی شهر تهران 470 و استان اصفهان در سطح مطلوبی قرار دارد، در حالی که نمره خوزستان 389 است. در سنجش ملی نیز نمره اصفهان 493 و سیستان و بلوچستان 353 بوده است. این داده ها به وضوح نشان می دهد که سیاست گذاری یکدست و سراسری برای کل کشور مطلقاً بی معناست و مداخلات باید به صورت هدفمند و منطقه ای (مثلاً برای استان های محروم) طراحی شوند.

تحلیل ریسک عوامل مؤثر بر عدم موفقیت: یک تحلیل آماری روی 41 درصد از دانش آموزان ایرانی که به حداقل سطح سواد خواندن در پرلز نرسیده اند، نتایج تکان دهنده ای را نشان داد:

قوی ترین عوامل پیش بینی کننده ضعف:

1- تحصیلات والدین: ریسک نسبی 7/10 (دانش آموزی که والدینش تحصیلات دانشگاهی ندارند، حدود 11 برابر بیشتر در معرض خطر عدم موفقیت است.)

2-وضعیت اقتصادی - اجتماعی خانواده (SES): تأثیر بسیار بالا.

عوامل با تأثیر متوسط:

1-میزان کتاب در منزل: ریسک نسبی حدود 4

2- درگیری دانش آموز در خواندن: ریسک نسبی حدود 4

ضعیف ترین عوامل پیش بینی کننده ضعف:

1- احساس گرسنگی در مدرسه

2-حضور در پیش دبستانی

نتیجه گیری سیاستی: این داده ها نشان می دهند که سیاست گذاری های کلان ایران مانند تمرکز بر تغذیه رایگان و گسترش پیش دبستانی به شکل نامطلوبی بر کم اثرترین متغیرها متمرکز شده اند.

مشکل اصلی عدالت آموزشی ضعیف است که باعث شده عواملی خارج از کنترل مدرسه، مانند وضعیت اقتصادی و فقر فرهنگی که نمود آن کمبود کتاب در منزل است، چنین تأثیر ویرانگری داشته باشند یک نظام آموزشی عادلانه، نظامی است که با مداخلات هدفمند مانند غنی سازی محیط مدرسه در مناطق محروم و باز نگه داشتن کتابخانه ها در تابستان اثر این متغیرها را به حداقل می رساند.

چالش های سیستمی برنامه درسی مناطق دوزبانه و تداوم سیاست ها

دکتر ضوان حکیم زاده معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش نیز در این نشست با نگاهی کلان و سیستمی، به تشریح چالش های ساختاری پرداخت که ریشه بسیاری از مشکلات فعلی هستند.

مسأله فراتر از آزمون پرلز است

دکتر حکیم زاده بحث خود را با این گزاره آغاز کرد که حتی اگر فرض کنیم اصلا آزمون پرلز برگزار نمی شد، ضعف مهارت های زبانی خواندن ،نوشتن درک مطلب یک واقعیت انکارناپذیر در نظام آموزشی ایران است که حتی در سطح دانشجویان دانشگاه تهران نیز مشهود است. این مهارت ها کلید موفقیت در سایر دروس، حتی علوم و ریاضی هستند زیرا دانش آموز اغلب به دلیل عدم درک صحیح صورت مسأله، در حل آن ناتوان می ماند.

ناهمخوانی عمیق برنامه درسی با اهداف یادگیری

به باور حکیم زاده، برنامه درسی موجود در ایران و روش های ارزیابی رایج (امتحانات مبتنی بر جاخالی، وصل کردنی و تست) هیچ همخوانی ای با آنچه آزمون پرلز اندازه می گیرد (درک مطلب، تفسیر، ارزیابی و کاربست) ندارد. بنابراین نباید صرفاً معلمان را مقصر نتایج دانست، بلکه باید ساختار برنامه درسی را نقد کرد.

نقص ساختاری برنامه درسی ایران: در مقایسه با کشورهای پیشرو مانند استرالیا، برنامه درسی ایرانحداقل دو نقص عمده دارد:

1. فاقد مؤلفه های مهمی مانند ارائه شفاهی (Presenting) به عنوان یک مهارت مستقل است.

2.برخلاف کشورهای پیشرو که مهارت های زبانی را به صورت تلفیقی در تمام دروس (تاریخ، هنر، ریاضی) به عنوان یک قابلیت کلیدی آموزش می دهند، در ایران این مهارت ها صرفاً به درس فارسی محدود شده اند.

مسأله حیاتی و مغفول آموزش در مناطق دوزبانه : دکتر حکیم زاده با قاطعیت اعلام کرد که بیشترین مشکلات یادگیری در مناطق دوزبانه و قومیتی متمرکز است، اما ایران هیچ سیاست روشن و مدونی برای آموزش زبان فارسی در این مناطق ندارد. حدود 35 درصد دانش آموزان کشور دوزبانه هستند و با یک کتاب و یک روش یکسان با دانش آموزان مناطق مرکزی آموزش می بینند.

وی با ذکر تجربه شخصی خود به عنوان یک فرد دوزبانه ابیانه ای که در کودکی توسط معلمانی صرفاً فارسی زبان آموزش دیده و هر دو زبان را به خوبی آموخته، در مقابل تجربه اخیرش از یک کلاس عشایری که معلم مجبور بود صحبت های او را برای دانش آموز ترجمه کند، این سوال بنیادین را مطرح کرد: الگوی صحیح چیست؟ آیا باید از معلم دوزبانه و زبان مادری به عنوان زبان واسط استفاده کرد؟ یا باید سیاست یکپارچه سازی زبانی را در پیش گرفت؟ عدم پاسخ به این سوال، ریشه بسیاری از نابرابری هاست.

چالش تداوم سیاست ها و نگاه سیاسی به برنامه ها: حکیم زاده در پاسخ به سوالی در مورد دلایل توقف طرح های موفق مانند خوانا یا گلستان خوانی اشاره کرد که در نظام سیاسی ایران، تغییر دولت ها اغلب منجر به توقف طرح های گذشته می شود و این برخورد بیش از آنکه کارشناسی باشد، سیاسی است.

وی نقل کرد که وقتی از یکی از مسئولان جدید در مورد دلیل توقف طرح خوانا پرسید، در کمال تعجب این پاسخ را شنید که خوانا یک طرح دوم خردادی بود. این پاسخ نشان دهنده عمق نگاه غیرکارشناسی و سیاسی در بدنه مدیریتی است که به جای ارزیابی محتوایی، به دنبال برچسب زنی سیاسی به برنامه های آموزشی است. طرح موفق گلستان خوانی در شیراز که سال ها با نتایج عالی اجرا می شد، امسال به دلایل نامعلوم متوقف شده است.

نقد سیاست های بدون پشتوانه پژوهشی: تغییر خط کتاب های درسی از خط چاپی به نستعلیق یکی از کارهایی است که بدون پشتوانه پژوهشی کافی انجام شده و این سوال را پیش می آورد که آیا این تغییر با توجه به مواجهه روزمره کودکان با خطوط چاپی در فضای مجازی و تبلت ها، به نفع یادگیری بوده است؟ یا با ایجاد پیچیدگی غیرضروری به آن آسیب زده است؟