به نقل از ایرنا، فرونشست زمین نیز تهدیدی جدی برای کشاورزی، سکونتگاه ها و شبکه های ارتباطی است و اثرات آن گاهی از زلزله نیز خطرناک تر است. اگرچه بیش از 150 کشور جهان با فرونشست مواجه هستند و برخی مانند چین با راهکارهای مهندسی و مدیریت منابع آب توانسته اند تا حدی آن را کنترل کنند، ایران به دلیل برداشت نامتعادل و شرایط جغرافیایی ویژه نزدیک به نیمی از دشت های خود را در معرض این خطر می بیند.

این بحران دوگانه—کم آبی و فرونشست— نیازمند توجه فوری و اقدامات جدی است. پژوهش در این پرونده با تمرکز بر پژوهش های تحلیلی و مصاحبه با صاحب نظران و اساتید تلاش می کند ابعاد مختلف این مسئله حیاتی را بررسی و راهکارهای ممکن را مطرح کند.

گزارش پیش رو خلاصه ای از یک مقاله پژوهشی با عنوان تحلیل جامع فرونشست زمین در ایران: مروری سیستماتیک به وضعیت فعلی (1) است که است که عاطفه حصارکی زاد و همکارانش با رویکردی دقیق و منسجم به جمع آوری و تحلیل 76 مطالعه انجام شده در 21 استان کشور پرداخته اند تا الگوها و روندهای فرونشست را به روشنی شناسایی کرده و بستری مناسب برای برنامه ریزی و مدیریت بهتر این مخاطره فراهم آورند.

در مقاله حاضر وضعیت فرونشست زمین در استان های شمال غربی و غربی ایران شامل آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، کردستان و کرمانشاه بررسی شده است. مرور سیستماتیک مطالعات نشان می دهد که نرخ فرونشست در این مناطق بسیار متغیر و در بسیاری از موارد نگران کننده است. به عنوان نمونه دشت مشکین شهر تا 9.35 سانتی متر، دشت سلماس تا 11 سانتی متر و دشت قروه نیز به طور میانگین 11 سانتی متر در سال دچار فرونشست شده اند.

در برخی مناطق نیز افزایش شدید نرخ فرونشست در سال های اخیر گزارش شده است؛ برای مثال در دشت هریس میزان فرونشست از 1.2 سانتی متر (در فاصله 2010 2006) به 15 سانتی متر (در فاصله 2019 2016) افزایش یافته است. این افزایش به ویژه در سال های اخیر به تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و افزایش نیاز به آب نسبت داده شده است.

نتایج این مطالعات به روشنی نشان می دهد که برداشت بی رویه آب های زیرزمینی مهم ترین عامل تشدید فرونشست در این استان هاست. هم زمانی این پدیده با افزایش جمعیت، گسترش کشاورزی و کاهش منابع آبی، تأثیرات مخربی بر زیرساخت های شهری، کشاورزی و زیست محیطی این مناطق خواهد داشت.

در مورد وضعیت فرونشست در استان های البرز، قزوین، مرکزی و قم نتایج پژوهش ها نشان می دهد که میزان نشست زمین در این مناطق نیز به طور قابل توجهی بالا بوده است. در دشت هشتگرد سالانه 4.7 سانتی متر فرونشست ثبت شده، در قزوین و قم 3 سانتی متر، در علی آباد 16 سانتی متر و در شازند 6 سانتی متر. در مورد دشت کرج 2 مطالعه با بازه های زمانی متفاوت، ارقام نگران کننده تری ارائه داده اند: یکی 17.5 سانتی متر در سال (2014 2021) و دیگری تا 30 سانتی متر در سال (2016 2021). همچنین میزان فرونشست در شهرهای همدان بهار 4.7 و در اراک 1 سانتی متر گزارش شده است.

بر اساس مرور سیستماتیک این پژوهش ها، یک عامل مشترک در همه مناطق دیده می شود: برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی به عنوان عامل اصلی فرونشست. افزایش نیاز آبی برای کشاورزی، رشد شهرنشینی و عدم مدیریت صحیح منابع در حال فرسایش پنهان زیرساخت های حیاتی کشور است. تداوم این روند می تواند تهدیدی جدی برای امنیت آب، محیط زیست و حتی حیات اقتصادی این نواحی باشد.

برداشت بی رویه آب های زیرزمینی مهم ترین عامل تشدید فرونشست در استان های شمال غربی و غربی ایران است. هم زمانی این پدیده با افزایش جمعیت، گسترش کشاورزی و کاهش منابع آبی، تأثیرات مخربی بر زیرساخت های شهری، کشاورزی و زیست محیطی این مناطق خواهد داشت.

مرور نظام مند پژوهش های انجام شده در استان های خراسان رضوی، گلستان و سمنان نشان می دهد پدیده فرونشست زمین در این مناطق به سطح نگران کننده ای رسیده است. در دشت جوین فرونشستی برابر با 6.4 سانتی متر در سال، در سبزوار 2 سانتی متر و در نیشابور 10 سانتی متر گزارش شده است.

در مشهد یکی از پرجمعیت ترین شهرهای ایران، میزان فرونشست سالانه بین حداقل 14 تا حداکثر 23 سانتی متر بوده که از بحرانی ترین ارقام در سطح کشور به شمار می رود. در استان گلستان نیز دشت گرگان سالانه حدود 5 سانتی متر نشست داشته است. در استان سمنان نیز شرایط به شدت هشداردهنده است؛ میزان فرونشست در خود شهر سمنان بین 10 تا 13 سانتی متر و در ایوانکی حدود 11 سانتی متر در سال گزارش شده است.

تحلیل داده ها نشان می دهد که 2 عامل اصلی در بروز این پدیده نقش دارند: برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و فعالیت های تکتونیکی (زمین ساختی) خشکسالی، توسعه ناپایدار کشاورزی و رشد جمعیت شهری بدون توجه به ظرفیت های آبی مناطق، موجب فشار مضاعف بر سفره های زیرزمینی شده که نتیجه اش، نشست تدریجی و پرخطر زمین است. ادامه این روند می تواند زیرساخت ها، منابع طبیعی و حتی ایمنی انسانی را در این مناطق با تهدید جدی مواجه کند.

پژوهش حصارکی زاد نشان می دهد مرور سیستماتیک پژوهش ها درباره فرونشست زمین در استان های اصفهان، یزد و خوزستان با بحران جدی نشست زمین مواجه اند. در دشت مهیار از استان اصفهان، میزان فرونشست سالانه بین 6.4 تا 8.2 سانتی متر برآورد شده و در دشت نجف آباد نیز این میزان به 7.7 سانتی متر در سال می رسد. در استان یزد، دشت ابرکوه با فرونشستی بین 5.5 تا 12 سانتی متر در سال یکی از بحرانی ترین نقاط به حساب می آید. همچنین در دشت دزفول از استان خوزستان، میزان نشست زمین حدود 5.9 سانتی متر گزارش شده است.

بررسی ها نشان می دهد که برداشت بی رویه آب های زیرزمینی و همچنین انحلال سازندهای آهکی از مهم ترین عوامل موثر بر این پدیده هستند. این ترکیب عوامل علاوه بر کاهش سطح زمین، می تواند منجر به ایجاد شکاف ها و آسیب های جدی به زیرساخت های حیاتی، زمین های کشاورزی و بافت شهری شود. شدت این فرونشست ها زنگ خطری برای امنیت آب، کشاورزی و توسعه پایدار در مناطق مرکزی و جنوب غربی ایران است.

بنا به نوشته حصارکی زاد و همکارانش، مرور پژوهش ها نشان می دهد که استان های فارس، کرمان و هرمزگان نیز با نرخ های بالای فرونشست روبه رو هستند. بیشترین میزان فرونشست به دشت های دیندارلو (30 سانتی متر در سال) و قره باغ (28.6 سانتی متر) مربوط است. در سایر مناطق هم مانند جیرفت (12 سانتی متر)، میناب (13 سانتی متر)، کرمان (6 سانتی متر)، مرودشت (2.5) و نورآباد (4) این پدیده با شدت های مختلف دیده می شود.

مهم ترین دلایل فرونشست در این استان ها شامل برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی، فعالیت های تکتونیکی و فشار سازه های سنگین اعلام شده اند؛ عواملی که اگر مدیریت نشوند، تهدیدی جدی برای منابع طبیعی و زیرساخت های شهری خواهند بود.

در مقاله حاضر آمده است که در استان تهران به ویژه به عنوان پایتخت پرجمعیت کشور پدیده فرونشست زمین به یکی از جدی ترین چالش های زیست محیطی و شهری تبدیل شده است. مطالعات انجام شده بین سال های 2003 تا 2020 نشان می دهند که نرخ فرونشست در نقاط مختلف استان تهران بین 3 تا 43 سانتی متر در سال متغیر است؛ عددی بسیار هشداردهنده برای پایداری زیرساخت ها و ایمنی شهری.

فرونشست زمین تقریباً در سراسر کشور گسترده است و نرخ آن در برخی مناطق نگران کننده است.

در شهرستان های اطراف نیز این پدیده کاملاً مشهود است؛ شهریار با 11 تا 27 سانتی متر و ورامین با 20 سانتی متر فرونشست در سال از نقاط بحرانی استان به شمار می روند. برداشت بی رویه آب های زیرزمینی و بارگذاری سازه های سنگین از اصلی ترین عوامل این پدیده در تهران معرفی شده اند.

حصارکی زاد و همکاران در بخش مرور سیستماتیک مطالعات تطبیقی، پژوهش هایی را بررسی کرده اند که به مقایسه وضعیت فرونشست در 2 یا چند منطقه پرداخته بودند. نتایج این بخش نشان می دهد که فرونشست زمین تقریباً در سراسر کشور گسترده است و نرخ آن در برخی مناطق نگران کننده است. برای نمونه، شهریار کرج بین 2.3 تا 13.6سانتی متر در سال، قروه 17، فسا داراب 25 و نوق و بهرمان 30 سانتی متر در سال فرونشست داشته اند.

در سایر نقاط مانند دامنه داران، یزد اردکان، گرگان آق قلا علی آباد، شبستر صوفیان، جعفرآباد، قنوات و همدان بهار نیز نرخ هایی از 1 تا 15 سانتی متر در سال گزارش شده است. عامل های اصلی بروز این پدیده در بیشتر مطالعات برداشت بی رویه آب های زیرزمینی، انحلال سازندهای آهکی، تحرکات تکتونیکی و وزن تاسیسات سنگین بوده اند.

حصارکی زاد و همکاران معتقد هستند که با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران که در منطقه ای زلزله خیز و مستعد فرونشست قرار دارد، مدیریت این مخاطره زمین شناختی به یک ضرورت حیاتی تبدیل شده است. یکی از خلأهای موجود در مدیریت این پدیده، فقدان یک الگوی جامع، منسجم و سیستماتیک برای مطالعه، تحلیل و مقابله با آن است. تدوین چنین الگویی می تواند شامل مراحل مختلفی باشد: گردآوری و تجمیع داده های مرتبط، شناسایی عوامل مؤثر در بروز فرونشست (از جمله برداشت بی رویه آب های زیرزمینی، عوامل زمین ساختی و نوع خاک)، تعیین مناطق پرخطر و ارائه راهکارهای اجرایی برای مدیریت و کاهش مخاطره.

برداشت بی رویه آب های زیرزمینی عامل اصلی فرونشست در اکثر مناطق بوده و عوامل دیگری مانند فعالیت های تکتونیکی، وزن سازه ها و انحلال سازندهای آهکی نیز در بروز فرونشست مؤثر هستند.

این الگو نه تنها برای جامعه علمی و پژوهشی مفید خواهد بود بلکه به تصمیم گیران اجرایی، سازمان های مدیریت بحران، شهرداری ها و نهادهای مرتبط کمک می کند تا با شناخت دقیق تر شرایط، برنامه ریزی های بلندمدت و پیشگیرانه انجام دهند. همچنین این مدل می تواند در حفظ زیرساخت های شهری، کاهش خسارات اقتصادی و انسانی، ارتقای تاب آوری جوامع محلی و افزایش سطح آگاهی عمومی نسبت به پدیده فرونشست نقش مهمی ایفا کند. در نتیجه تدوین و اجرای چنین الگویی، گامی اساسی در بازنگری سیاست ها و اقدامات پیشگیرانه در حوزه مدیریت مخاطرات طبیعی ایران خواهد بود.

در مقاله حاضر برای مقابله با فرونشست زمین راهبردهای متعددی پیشنهاد شده است:

- مدیریت منابع آب با برنامه ریزی پایدار و کنترل برداشت آب های زیرزمینی

- تقویت و تثبیت ساختار خاک با روش های مهندسی

- رعایت اصول مهندسی در ساخت و سازها

- افزایش آموزش و آگاهی عمومی

- انجام مطالعات دقیق زمین شناسی

- نظارت مستمر با استفاده از فناوری های نوین

- تحلیل داده ها و پیش بینی روند فرونشست

توسعه روش های پیشگیری و مداخله مؤثر و همچنین همکاری بین نهادهای مختلف دولتی، دانشگاهی و مردمی.

نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد؛ میزان فرونشست در دشت های مختلف کشور متفاوت است و برخی نقاط مانند دشت تهران، کرج، دیندارلو، نوق و بهرمان با مقادیر فرونشست بالای 28 سانتی متر در سال مواجه هستند.

برداشت بی رویه آب های زیرزمینی عامل اصلی فرونشست در اکثر مناطق بوده و عوامل دیگری مانند فعالیت های تکتونیکی، وزن سازه ها و انحلال سازندهای آهکی نیز در بروز فرونشست مؤثر هستند.

تفاوت میزان فرونشست در استان ها ناشی از ترکیب عوامل زمین شناسی، آب وهوایی، فعالیت های انسانی و خصوصیات خاک و سنگ های منطقه است.