خبرگزاری مهر، گروه دانش و فناوری، سعدانه طباطبایی‌نیا: ایرانیان از دیرباز به عنوان مردمی که در اقلیم خشک و نیمه خشک زندگی می‌کردند، با کم‌آبی مانوس بودند و آب برای قرن‌ها به عنوان گوهری کمیاب مورد توجه قرار داشته است.

در 9 دهه اخیر، با گسترش نظام آموزش عالی در ایران و رشد ظرفیت‌های علمی، این دغدغه در میان دانشگاهیان مختلف گسترش پیدا کرد. دانشگاهیان زیادی از جمله مرحوم دکتر پرویز کردوانی؛ جغرافیدان و کویرشناس سال‌ها برای ترویج «دغدغه آب» و جلوگیری از سیاست‌های غلط مدیریت آب فریاد زدند. ولی این دغدغه تنها منحصر به هشدار نبود. امروز رد پای دغدغه آب را می‌توان در پژوهش‌های علمی و تحقیقات دانشگاهی مشاهده کرد. دانشگاه‌ها و پژوهشگران ایرانی در رشته‌های مختلف به طور پیوسته به مسئله کم‌آبی و خشکسالی توجه نشان داده‌اند.

نگاهی به اطلاعات ثبت‌شده در پایگاه‌های بین‌المللی مانند اسکوپوس و وب آو ساینس و همچنین سامانه «گنج» ایرانداک که داده‌های مربوط به پایان‌نامه‌ها و رساله‌های پژوهشگران را جمع‌آوری می‌کند، نشان می‌دهد که مسئله آب و خشکسالی یکی از پر تکرارترین و جدی‌ترین موضوعات پژوهشی در ایران است. هزاران مقاله علمی، پایان‌نامه و رساله دانشگاهی در این حوزه منتشر شده و دانشگاه‌های مختلفی در این زمینه ایفای نفش کرده‌اند.

این گزارش با بررسی داده‌های سه پایگاه معتبر، تصویری از دغدغه آب در دانشگاه‌های ایران ترسیم می‌کند و ظرفیت‌های این نهادهای علمی را در حل مسئله آب نشان می‌دهد.

جستجوی کلیدواژه‌های مرتبط با کم‌آبی و خشکسالی در پایگاه اسکوپوس و بررسی مقالاتی که پژوهشگران ایرانی در این پایگاه منتشر کرده‌اند، نشان می‌دهد تا کنون 6 هزار و 730 سند علمی در این زمینه منتشر شده است. به طور کل روند انتشار در زمینه‌های آب و خشکسالی صعودی بوده و بیشترین تعداد مقاله در این زمینه در سال 2024 منتشر شده است.

دانشگاه‌های تهران، آزاد اسلامی، تربیت مدرس، شیراز و دانشگاه تبریز بیشترین تعداد مقاله در این زمینه را در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند.

نزدیک به 90 درصد مدارک منتشر شده در این پایگاه استنادی به صورت مقاله منتشر شده‌اند. همچنین 5 درصد از مدارک به صورت مقاله کنفرانسی، 2 درصد فصل کتاب و 1.5 درصد به صورت مقاله مروری منتشر شده است. سایر انواع تولیدات علمی بخش کوچکی از مدارک را به خود اختصاص می‌دهند.

32.6 درصد از مدارک در این حوزه در زمینه علوم محیط زیست، 18.5 درصد در علوم کشاورزی و زیستی و 13.9 درصد در علوم زمین و سیارات، 8.7 درصد در مهندسی و 6.7 درصد در علوم اجتماعی منتشر شده است.

اساتید بسیاری در تهیه این مقالات مش ارکت داشته‌اند ولی بررسی‌ها نشان می‌دهد که محمد کارآموز؛ استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران، رضا کراچیان؛ مدیر مسئول مجله تحقیقات منابع آب ایران و استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران و امید بزرگ حداد؛ استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی دانشگاه تهران بیشترین مقالات در این حوزه را نوشته‌اند.

بررسی پایگاه وب‌ آو ساینس و جستجوی همان کلیدواژه در این پایگاه نیز نشان می‌دهد تا کنون 10 هزار و 164 سند علمی در زمینه خشکسالی و کم‌آبی در این پایگاه نمایه شده است.

بررسی روند انتشار نشان می‌دهد که به طور کل انتشار مقاله در این زمینه تقریباً صعودی بوده ولی در سال 2024 اندکی کاهش داشته است.

92 درصد از مدارک منتشر شده در این موضوع در وب آو ساینس مقاله هستند. 3.8 درصد مقاله مروری، 2.9 درصد مقالات کنفرانسی و 1.1 درصد مقالات دسترسی زودهنگام هستند.

نزدیک 22.7 درصد از مقالات در زمینه منابع آب، 21.8 درصد از مقالات در حوزه علوم محیط زیست، 16.8 درصد در علوم گیاهی، 14.2 درصد در حوزه کشاورزی و نزدیک به 9 درصد از مقالات در حوزه مهندسی عمران هستند.

17.7 درصد مقالات منتشر شده در وب آو ساینس در این حوزه توسط دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است. پس از آن دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاه شیراز بیشترین مقالات این حوزه را منتشر کرده‌اند.

علیرضا سپاس‌خواه؛ استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز، محمد مهدی مجیدی استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان و امید بزرگ حداد؛ استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی دانشگاه تهران بیشترین مقالات این حوزه را منتشر کرده‌اند.

پایان‌نامه و رساله

جستجوی کلیدواژه‌های مرتبط با کم‌آبی و خشکسالی در سامانه گنج ایرانداک نشان می‌دهد که تاکنون 24 هزار و 62 پیشنهاده (پروپوزال)، پایان‌نامه و رساله (پارسا) مرتبط با این موضوعات در این سامانه ثبت شده است که مدارک 15 هزار و 5 مورد از آن‌ها پایان‌نامه و رساله و 9 هزار و 57 مورد پروپوزال هستند.

در 9 سال گذشته در هر سال به صورت میانگین یک هزار و 967 پایان‌نامه و رساله و پروپوزال در این سامانه ثبت شده است. 20 هزار و 338 مورد از آن‌ها مربوط به دوره کارشناسی ارشد و 3 هزار و 632 مورد مربوط به دوره دکتری تخصصی (PhD) است.

بیشتر این موارد ثبت‌شده به ترتیب توسط دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه، دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز، دانشگاه کشاورزی فردوسی مشهد، دانشکده کشاورزی تربیت مدرس و دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه محقق اردبیلی انجام شده است.

بیشترین پایان‌نامه، رساله و پروپوزال در این حوزه توسط پژوهشگران رشته‌های مهندسی کشاورزی، مهندسی عمران، جغرافیا، مهندسی منابع طبیعی و علوم انسانی در سامانه گنج ثبت شده است.

به گزارش مهر، تدوین هزاران مقاله، رساله و پایان‌نامه نشان می‌دهد که امروز دغدغه آب در مسیرهای پژوهشی جاری شده و در دانشگاه‌ها ریشه دوانده است. ولی با وجود تولید انبوهی از پژوهش‌های علمی در این حوزه، نشانه‌ روشنی از پیوند میان دانشگاه، سیاست‌گذاری‌ و تصمیم‌گیری‌ها دیده نمی‌شود.

در حالی که نمودار انتشار مقاله و آثار علمی روند رو به رشدی دارد، ذخایر آب ایران روند نزولی در پیش گرفته‌اند. امروز لمس بی آبی منحصر به شهرهای کوچک و روستای دور افتاده نیست و ترس از بی آبی در دل همه ریشه دوانده است. در میانه تابستان 1404 شهرهای بزرگ و پایتخت ایران با افت فشار آب و گمانه‌زنی در مورد یک روز تعطیلات بیشتر در هفته برای صرفه‌جویی در مصرف، به استقبال بحران رفته‌اند.

انتشار هزاران مقاله، پایان‌نامه و رساله می‌تواند نشانه‌ای از عزم دانشگاهیان برای مشارکت در حل مسائل جامعه باشد ولی شرایط حاکم نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران جز در شعار انگیزه‌ای برای استفاده از یافته‌های پژوهشگران نداشته‌اند.

در هفته‌های اخیر مسعود پزشکیان با حضور در جمع دانشگاهیان، بارها به موضوع بحران آب و استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها در حل این معضل پرداخته است. او از دانشگاه‌ها خواسته با حضور در جلسات دولت راهکارهای خود را در این زمینه مطرح کنند. این اقدام می‌تواند نشانه‌ای از جدی گرفتن دانشگاه‌ها در حل مشکلات باشد اما این‌که هم‌نشینی تازه میان سیاست‌گذاران و دانشگاه به خروجی ملموسی منتهی خواهد شد یا خیر، پرسشی است که آینده به آن پاسخ خواهد داد.