به نقل از مهر، علیرضا چیذری، رییس هیئت مدیره انجمن تولید، تأمین، توزیع و صادرکنندگان استان تهران، در نوشتاری عنوان داشت: ذهن چرانی (Mind Wandering) حالتی است که در آن ذهن فرد از تمرکز بر روی وظیفه یا موضوع فعلی پرت می شود و به افکار، خیالات یا موضوعات دیگر معطوف می گردد. این پدیده معمولاً به صورت خود به خود و بدون کنترل آگاهانه رخ می دهد. برای مثال، ممکن است در حین مطالعه یا کار، ناگهان به فکر یک خاطره، برنامه آینده یا موضوعی کاملاً بی ربط بیافتید. نشخوار فکری که در روانشناسی به آن اشاره می شود ذهن چرانی یکی از نشانه های شایع در برخی اختلالات روانی است.

این درگیری ذهنی به تنهایی اختلال مستقل محسوب نمی شود، اما می تواند زنگ خطری برای وجود اختلالات جدی تری مانند افسردگی، اختلالات اضطرابی، وسواس فکری عملی و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) باشد.

این اختلال چه زمانی نیاز به توجه و مداخلات درمانی دارد؟

در شرایطی که فرد با یکی از این اختلالات مواجه باشد، نشخوار فکری به عنوان یک علامت فعال می شود. در این حالت، فرد دچار اشتغال ذهنی مداوم با افکار منفی درباره گذشته یا آینده می شود. این افکار، که اغلب بی نتیجه و بی ثمر هستند، منجر به خستگی روانی، اختلال خواب و در نهایت کاهش کیفیت زندگی فرد می شوند.

شخص ممکن است به طور مداوم احساس گناه، شکست، یا نگرانی نسبت به آینده داشته باشد، بدون آنکه توانایی توقف این افکار را داشته باشد یا راه حلی برای آنها پیدا کند.

در اختلال وسواس فکری عملی، فرد با افکار تکرار شونده دچار رنج است و برای کاهش اضطراب، رفتارهای وسواسی انجام می دهد. در اختلال اضطراب فراگیر یا فوبیا، اشتغال ذهنی با احتمالات منفی آینده شدت می گیرد. در اختلال افسردگی، فرد به طور مداوم با احساس گناه یا بی ارزشی نسبت به گذشته درگیر می شود؛ این علامت در بیماران مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه نیز وجود دارد و می تواند بازگشت به افکار یا خاطرات دردناک را تسریع کند.

خطرات نشخوار فکری بر زندگی فرد چیست؟

تأثیر بر سلامت روان

افسردگی: نشخوار فکری می تواند علائم افسردگی را تشدید کند یا حتی در بروز آن نقش داشته باشد، زیرا فرد مدام بر جنبه های منفی زندگی تمرکز می کند.

اضطراب: تکرار افکار منفی می تواند سطح اضطراب را افزایش دهد و باعث نگرانی مداوم شود.

اختلال خواب: این حالت می تواند باعث بی خوابی یا مشکلات خواب شود، زیرا ذهن درگیر افکار مزاحم باقی می ماند.

کاهش بهره وری

نشخوار فکری تمرکز بر وظایف روزمره را دشوار می کند و می تواند عملکرد تحصیلی یا شغلی را مختل کند.

تأثیر بر روابط

تمرکز بیش ازحد بر مشکلات ممکن است باعث انزوای اجتماعی یا کاهش تعاملات مثبت با دیگران شود.

سلامت جسمانی

استرس ناشی از نشخوار فکری می تواند به مشکلات جسمانی مانند سردرد، فشار خون بالا یا ضعف سیستم ایمنی منجر شود.

چه زمانی خطرناک می شود؟

نشخوار فکری زمانی خطرناک تلقی می شود که به یک الگوی ثابت و مزمن تبدیل شود.

با علائم شدید افسردگی، اضطراب یا افکار خودآسیب رسان همراه باشد.

توانایی فرد برای لذت بردن از زندگی یا انجام فعالیت های روزمره را مختل کند.

راه های مدیریت نشخوار فکری

تمرین ذهن آگاهی (Mindfulness): تکنیک هایی مانند مدیتیشن یا تمرکز بر لحظه حال می توانند به کاهش افکار تکراری کمک کنند.

تغییر دیدگاه: به جای تمرکز بر مشکل، به راه حل ها فکر کنید یا افکار منفی را به چالش بکشید.

فعالیت جسمانی: ورزش می تواند استرس را کاهش دهد و ذهن را از چرخه افکار منفی خارج کند.

گفت وگو با دیگران: صحبت با یک دوست یا مشاور می تواند به شکستن چرخه نشخوار کمک کند.

مشاوره حرفه ای: اگر نشخوار فکری شدید باشد، مراجعه به روان شناس یا روان درمانگر (مانند درمان شناختی-رفتاری یا CBT) توصیه می شود.

تفاوت نشخوار فکری با ذهن چرانی معمولی چیست؟

نشخوار فکری معمولاً منفی و متمرکز بر مشکلات است، در حالی که ذهن چرانی (Mind Wandering) می تواند شامل افکار خنثی یا حتی خلاقانه باشد. اگر نشخوار فکری به طور مداوم شما را آزار می دهد، بهتر است به دنبال راهکارهای درمانی مداخله ای و پزشکی باشید.

مدت درمان، بسته به نوع و شدت اختلال روانی متفاوت است و گاهی نیاز به جلسات منظم، دارودرمانی و همراهی اطرافیان دارد.

نقش خانواده و نزدیکان بیمار در فرایند درمان چیست؟

نقش نزدیکان بیمار (مانند خانواده، دوستان یا مراقبان) در فرآیند درمان بسیار مهم و چندجانبه است. این نقش بسته به نوع بیماری (جسمی یا روانی)، شدت آن و نیازهای بیمار می تواند متفاوت باشد.

در ادامه، به مهم ترین جنبه های این نقش اشاره می کنم:

1. حمایت عاطفی

تأمین آرامش و انگیزه: نزدیکان می توانند با گوش دادن فعال، ابراز همدلی و تشویق بیمار، احساس امنیت و امید را در او تقویت کنند.

کاهش احساس انزوا: حضور عاطفی و همراهی با بیمار، به ویژه در بیماری های روانی مثل افسردگی یا اضطراب، می تواند از انزوای اجتماعی جلوگیری کند.

تقویت روحیه: تشویق بیمار برای ادامه درمان و ابراز باور به بهبودی او می تواند تأثیر مثبتی بر روند درمان داشته باشد.

2. کمک در مدیریت درمان

یادآوری داروها و جلسات درمانی: نزدیکان می توانند به بیمار کمک کنند تا برنامه دارویی یا جلسات درمانی (مثل روان درمانی یا فیزیوتراپی) را رعایت کند.

همراهی در مراجعات پزشکی: حضور در ویزیت های پزشکی یا بیمارستان می تواند به بیمار کمک کند تا اطلاعات پزشکی را بهتر درک کند و احساس تنهایی نکند.

نظارت بر علائم: در برخی بیماری ها (مثل بیماری های روانی یا مزمن)، نزدیکان می توانند تغییرات در وضعیت بیمار را شناسایی و به پزشک گزارش دهند.

3. ایجاد محیط مناسب

کاهش استرس: نزدیکان می توانند با فراهم کردن محیطی آرام و بدون تنش، به بهبود سریع تر بیمار کمک کنند.

تشویق به سبک زندگی سالم: کمک به رعایت رژیم غذایی مناسب، ورزش یا خواب کافی، به ویژه در بیماری های مزمن مانند دیابت یا بیماری های قلبی، بسیار مؤثر است.

4. نقش در بیماری های روانی

در بیماری هایی مانند افسردگی، اضطراب یا اختلالات شدیدتر (مثل اسکیزوفرنی)، نزدیکان می توانند:

به کاهش استرس های محیطی کمک کنند.

بیمار را به پایبندی به درمان (مثل مصرف دارو یا شرکت در جلسات روان درمانی) تشویق کنند.

در مواقع بحرانی (مثل افکار خودکشی)، سریعاً اقدام کنند و از متخصصان کمک بگیرند.

5. آموزش و آگاهی

یادگیری درباره بیماری: نزدیکان با کسب اطلاعات درباره بیماری و درمان آن، می توانند تصمیمات بهتری برای حمایت از بیمار بگیرند.

تشخیص علائم هشداردهنده: آگاهی از علائم خطر (مثل بدتر شدن وضعیت بیمار) به نزدیکان کمک می کند تا به موقع واکنش نشان دهند.

6. نقش در توانبخشی

در بیماری های جسمی (مثل سکته مغزی یا آسیب های نخاعی)، نزدیکان می توانند در تمرینات توانبخشی، همراهی در جلسات فیزیوتراپی یا کمک به انجام کارهای روزمره نقش داشته باشند.

نکات مهم برای نزدیکان

مراقبت از خود: نزدیکان باید به سلامت جسمی و روانی خود نیز توجه کنند، زیرا فرسودگی مراقب (Caregiver Burnout) می تواند توانایی آن ها در حمایت را کاهش دهد.

حفظ تعادل: حمایت بیش ازحد ممکن است باعث وابستگی بیمار شود، بنابراین باید تعادل بین کمک و استقلال بیمار حفظ شود.

مشاوره با متخصصان: در صورت نیاز، نزدیکان می توانند از مشاوران یا گروه های حمایتی برای یادگیری نحوه برخورد با بیمار کمک بگیرند.

محدودیت ها

نزدیکان نباید نقش پزشک یا درمانگر را بر عهده بگیرند، مگر اینکه آموزش حرفه ای دیده باشند.

در برخی موارد، دخالت بیش ازحد یا عدم درک درست از بیماری می تواند به بیمار آسیب برساند.

مثال: در مورد بیماری افسردگی، اگر بیمار تمایلی به شرکت در جلسات روان درمانی نداشته باشد، نزدیکان می توانند با تشویق آرام و بدون اجبار، او را به ادامه درمان ترغیب کنند یا با ایجاد فعالیت های مثبت (مثل پیاده روی مشترک) به بهبود حال او کمک کنند.