صبح نو: سخنان اخیر الهام علی‌اف، رییس‌جمهوری آذربایجان درباره پروژه موسوم به «کریدور زنگزور» بار دیگر تنش‌ها را در قفقاز جنوبی افزایش داده است. وی با لحنی تهدیدآمیز اعلام کرد که این کریدور ترانزیتی را «تا بهار آینده بازگشایی خواهیم کرد، چه هرکسی بخواهد یا نخواهد.» این اظهارات در حالی بیان می‌شود که ارمنستان صراحتا با هرگونه دالان خارج از حاکمیت خود مخالف است و کشورهای منطقه‌ای چون ایران نیز نسبت به پیامدهای ژئوپلیتیکی آن هشدار داده‌اند.

  کریدور زنگزور چیست و چرا مهم است؟

کریدور زنگزور یک مسیر ترانزیتی 32 کیلومتری در استان سیونیک ارمنستان (منطقه‌ای که در ایران به نام زنگزور شناخته می‌شود) است که قرار است جمهوری آذربایجان را به نخجوان - بخش جداافتاده خاک آذربایجان - از طریق خاک ارمنستان متصل کند. ایده این کریدور پس از جنگ 44 روزه قره‌باغ در سال 2020 و توافق آتش‌بس سه‌جانبه باکو - ایروان - مسکو مطرح شد. طبق مفاد آن توافق، قرار بود ارتباطات حمل‌ونقلی منطقه (از جمله مسیر نخجوان) تحت نظارت مرزبانی روسیه بازگشایی شود. برای باکو و آنکارا، گشایش این مسیر اهمیت ژئوپلیتیکی بالایی دارد؛ این دالان خاک اصلی آذربایجان را به ترکیه و از آنجا به آسیای مرکزی متصل کرده و بخشی از طرح بزرگ‌تر «دالان میانی» تجارت شرق -غرب خواهد بود. دولت ترکیه نیز کریدور زنگزور را حلقه‌ای مهم برای اتصال مستقیم به آسیای مرکزی می‌داند و شرکت‌های ترک علاقه‌مند به پروژه‌های زیربنایی مرتبط با آن هستند.

اما در سوی مقابل، ارمنستان نگران حاکمیت خود بر استان سیونیک است. از دید ایروان، هرگونه دالان «فراسرزمینی» که کنترل آن عملا در دست آذربایجان یا نیروهای ثالث باشد، می‌تواند تمامیت ارضی ارمنستان را تضعیف کند. در واقع، ارمنستان با باز شدن مسیرهای حمل‌ونقل مشکلی ندارد اما تنها در صورتی این امر را می‌پذیرد که کاملا تحت حاکمیت و صلاحیت ارمنستان انجام شود. همین اختلاف نظر بنیادین - یعنی «مسیر ترانزیتی تحت حاکمیت ارمنستان» در برابر «کریدور ویژه خارج از کنترل ارمنستان» - به یکی از گره‌های اصلی مذاکرات صلح باکو و ایروان تبدیل شده است.

   سخنان اخیر علی‌اف در چه زمینه‌ای مطرح شد؟

علی‌اف این اظهارات تند را در جریان مجمع جهانی رسانه‌ای شوشادر قره باغ بیان کرد و به ‌روشنی نشان داد که قصد دارد پروژه زنگزور را یک‌جانبه پیش ببرد. وی با تأکید بر اینکه این کریدور کشورهای بسیاری را به هم متصل خواهد کرد، مدعی شد اتصال خاک اصلی آذربایجان به نخجوان نه‌تنها برای باکو، بلکه از نظر حمل‌ونقل بین‌المللی نیز منطقی است. رییس‌جمهور آذربایجان افزود که کشورش میلیاردها دلار در زیرساخت‌های حمل‌ونقل (از جمله احداث بندر بزرگ دریای خزر) سرمایه‌گذاری کرده و تخمین زد در مرحله نخست تا 15 میلیون تن بار می‌تواند از کریدور زنگزور عبور کند. علی‌اف در سخنانش آشکارا نارضایتی ارمنستان و ایران را نادیده گرفت  و گفت ارمنستان در 5 سال گذشته «عمدا» هیچ اقدامی برای این کریدور انجام نداده و آن را از دستور کار حذف کرده است. او تهدید کرد که اگر ایروان همچنان به مسدود کردن این روند ادامه دهد، خود را از نظر ترانزیتی و حتی سیاسی منزوی خواهد کرد. علی‌اف تأکید کرد بخش آذربایجانی مسیر ریلی زنگزور تا بهار آینده تکمیل می‌شود و یادآور شد که در دوران شوروی این خط آهن جزیی از شبکه آذربایجان بود و ارتباطی به راه‌آهن ارمنستان نداشت. به گفته وی، با افتتاح این مسیر، یک شریان جدید در دالان شمال -جنوب نیز فعال خواهد شد. علی‌اف حتی به گزارش‌هایی درباره مداخله آمریکا واکنش نشان داد. اخیرا اخبار غیررسمی منتشر شد که آمریکا پیشنهاد کرده بود کنترل یا مدیریت این کریدور را برای رفع بن‌بست صلح بر عهده بگیرد. علی‌اف در پاسخ، هرگونه حضور«اپراتور، تاجر یا اجاره‌دهنده خارجی» در قلمرو آذربایجان را رد کرد. وی حضور نیروهای خارجی در مرز را به «جاسوس‌های حرفه‌ای» تشبیه و تلویحا ارمنستان را متهم کرد که ممکن است کشورهای دیگری را به منطقه بیاورد. این بخش از اظهارات او احتمالا اشاره‌ای به طرح‌های غرب (از جمله مأموریت ناظران غیرنظامی اتحادیه اروپا در ارمنستان) است که باکو همواره نسبت به آنها بدبین بوده است.

  واکنش ارمنستان: مخالفت قاطع با دالان «فراسرزمینی» 

ارمنستان بلافاصله با لحنی صریح به سخنان علی‌اف واکنش نشان داد. دولت ایروان تأکید کرد که در خصوص واگذاری مدیریت یا کنترل هیچ بخشی از قلمرو حاکمیتی خود به طرف ثالث گفت‌وگو نکرده و نخواهد کرد. نازلی باغداساریان، سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان، تصریح کرد: «هیچ بخشی از قلمرو جمهوری ارمنستان نمی‌تواند خارج از تمامیت ارضی، حاکمیت یا صلاحیت جمهوری ارمنستان باشد.» به بیان دیگر، هرگونه مسیر ترانزیتی باید تحت قوانین و حاکمیت کامل ارمنستان باشد و ایروان اصطلاح «کریدور» را که دلالت بر ماهیتی ویژه و خارج از کنترل ملی دارد، رد می‌کند. علاوه بر موضع رسمی دولت، فضای سیاسی داخل ارمنستان نیز نسبت به مسأله زنگزور حساس است. حتی زمزمه طرح آمریکا برای مدیریت کریدور با واکنش منفی افکار عمومی و مخالفان روبه‌رو شد. به گزارش منابع ارمنی، آمریکا پیشنهاد کرده بود یک شرکت خصوصی آمریکایی به‌عنوان ضامن بی‌طرف اداره این مسیر 32 کیلومتری را برای  99 سال اجاره کند تا اختلاف بین باکو و ایروان حل شود. هرچند این پیشنهاد ظاهرا با هدف احترام به حاکمیت هر دو کشور و نظارت بی‌طرفانه مطرح شد، اما در ارمنستان باعث جنجال سیاسی شد. مخالفان دولت پاشینیان، او را متهم کردند که با چنین ترتیبی ممکن است عملا بخشی از خاک ارمنستان را واگذار کند و این «امتیازی خطرناک» برای تمامیت ارضی کشور خواهد بود. در نتیجه فشار افکار عمومی، دفتر نخست‌وزیر ارمنستان این ایده را نیز منتفی دانست. باغداساریان با لحنی تند گفت ادبیاتی که سفیر آمریکا به کار برده «غیرقابل قبول» است و قانون ارمنستان صرفا اجازه اجاره اراضی کشاورزی را می‌دهد نه یک کریدور حمل‌ونقل ملی را. ارمنستان تأکید کرد «لغو انسداد» مسیرهای منطقه‌ای را فقط در چارچوب  حاکمیت و صلاحیت خود دنبال می‌کند و حتی مدل‌های مدیریت برون‌سپاری نیز باید کاملا زیر نظر ایروان باشد. این موضع‌گیری سخت‌گیرانه نشان می‌دهد که ارمنستان حاضر نیست برای دستیابی به صلح، خطوط قرمز مربوط به حاکمیت ارضی خویش را کنار بگذارد.

 موضع ایران: نگرانی از تغییرات ژئوپلیتیکی و حضور بیگانگان 

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای مطرح شدن ایده کریدور زنگزور، نگرانی شدید خود را از پیامدهای آن ابراز کرده و مخالفت اصولی خود را با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در مرزهای منطقه اعلام داشته است. تهران معتقد است ایجاد دالانی که خاک ارمنستان را تجزیه کند یا کنترل آن در دست نیروهای خارج از منطقه باشد، می‌تواند به منزله برهم خوردن موازنه راهبردی قفقاز به زیان ایران تلقی شود. ایران 44 کیلومتر مرز مشترک با ارمنستان دارد که راه تنفس ژئوپلیتیکی ایران به قفقاز و اروپا محسوب می‌شود. تحلیلگران ایرانی هشدار می‌دهند که اگر کریدور زنگزور تحت کنترل آذربایجان یا هر قدرت دیگری شکل بگیرد، ارتباط زمینی ایران با ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه قطع شده و تهران برای دسترسی به اروپا و حتی روسیه وابسته مسیرهای تحت نفوذ باکو - آنکارا خواهد شد. این کریدور که در ادبیات تهران گاه «دالان تورانیِ ناتو» لقب گرفته، می‌تواند طرح‌های پان‌ را تقویت کرده و حتی پای نیروهای فرامنطقه‌ای (نظیر ناتو و اسراییل) را به نزدیکی مرزهای ایران باز کند. چنین سناریویی از منظر امنیت ملی ایران غیرقابل قبول است و تهران بارها اعلام کرده حضور نیروهای بیگانه در مرزهای شمالی خود را برنمی‌تابد.

الهام علی‌اف، رییس‌جمهور آذربایجان مدعی است کریدور زنگزور را به زودی افتتاح می‌کند، اما ایران بارها تأکید کرده هرگونه تغییر مرزی یا دالان فرامرزی در امتداد مرزهایش خط قرمز تهران است.

   موضع روسیه: تأکید بر توافقات موجود، اما کاهش نفوذ در عمل

روسیه به‌عنوان میانجی آتش‌بس 2020 و بازیگر سنتی قفقاز، موضعی رسمی نسبتا مبهم، اما در ظاهر همراه با ایران و ارمنستان داشته است. مقامات مسکو اعلام کرده‌اند که بر توافقات قبلی درباره ترتیبات زنگزور پایبندند و سیاستشان تغییری نکرده است. همچنین روس‌ها یادآور شده‌اند که براساس توافق 2020 قرار بود نظارت بر مسیرهای ارمنستان - آذربایجان (از جمله گذرگاه سیونیک) بر عهده مرزبانی فدرال روسیه  باشد. بدین ترتیب، مسکو از منظر خود دالان زنگزور را جزو ترتیبات داخلی توافق سه‌جانبه می‌داند، نه پروژه‌ای مختص باکو.

بااین‌حال، نقش‌آفرینی عملی روسیه در این پرونده کمرنگ شده است. از زمان آغاز جنگ اوکراین در 2022، توان و تمرکز کرملین در قفقاز به شدت محدود شده و نفوذ سنتی مسکو بر باکو و ایروان رو به کاهش است. ارمنستان از عملکرد نیروهای حافظ صلح روس در قره‌باغ دلخور است و اعتماد عمومی در ارمنستان به مسکو افت کرده؛ از سوی دیگر آذربایجان نیز با نزدیکی بیشتر به ترکیه و عدم اتکا به روسیه، خود را از زیر سایه مسکو بیرون کشیده است. در نتیجه، هر دو کشور تمایل کمتری دارند که روسیه میانجی انحصاری باشد. نقش روسیه اکنون بیشتر به حوزه‌های محدودی مانند راه‌آهن منطقه تقلیل یافته است (شبکه ریلی ارمنستان در اجاره شرکت راه‌آهن روسیه قرار داشت) حتی بحث‌هایی در ارمنستان مطرح شده که ایروان برای کاستن از نفوذ مسکو، قرارداد راه‌آهن را فسخ و مدیریت آن را ملی کند. 

به‌طور کلی، خلأ نقش روسیه باعث فعال‌تر شدن دیگر بازیگران (آمریکا، اتحادیه اروپا و ترکیه) در روند صلح و مناقشه کریدور شده است.

مسکو ظاهرا ناگزیر است نظاره‌گر تحولات باشد، هرچند که در بیان مواضع دیپلماتیک همچنان ادعای پایبندی به وضع موجود مرزها و مخالفت با حضور ناتو در منطقه را تکرار می‌کند.

   چرا ارمنستان طرح آمریکا برای کنترل کریدور را نپذیرفت؟

از دید ارمنستان، هر مدلی که به نوعی کنترل یا نظارت بر مسیر زنگزور را از دست حاکمیت ملی این کشور خارج کند، مردود است. طرح آمریکا هرچند انتقال رسمی حاکمیت را مطرح نمی‌کرد و صحبت از یک اجاره فنی به یک شرکت خصوصی بود، اما در برداشت افکار عمومی ارمنی مترادف با واگذاری خاک کشور تلقی شد. دلایل ایروان برای مخالفت را می‌توان در چند نکته خلاصه کرد:

نقض حاکمیت و قانون اساسی: بر اساس قانون ارمنستان، اجاره یا واگذاری کنترل اراضی حاکمیتی (جز برای مقاصد محدودی مثل کشاورزی) مجاز نیست. طرح اجاره 100 ساله یک مسیر ترانزیتی مغایر با این اصل قانونی و روح حاکمیت ملی ارمنستان بود. دولت پاشینیان نمی‌توانست چنین سابقه خطرناکی ایجاد کند که یک قدرت خارجی (هرچند بی‌طرف) بر بخشی از زیربناهای راهبردی کشور مسلط شود.

نگرانی از سابقه تاریخی و تمامیت ارضی: ارمنستان تجربه تلخ از دست دادن سرزمین (قره‌باغ) و انزوا را تازه پشت سر گذاشته است. هرگونه ایده «کریدور» یادآور طرح‌های تحمیلی گذشته است که یکپارچگی کشور را تهدید می‌کرد. مخالفان دولت، طرح آمریکا را در راستای خواسته علی‌اف برای دالان ارزیابی کرده و آن را     «امتیازدهی خطرناک» نامیدند که ممکن است به تجزیه عملی سیونیک بینجامد. حتی اگر این برداشت اغراق‌آمیز باشد، احساسات ملی‌گرایانه ارمنیان اجازه پذیرش چنین ریسکی را نمی‌داد.

ابهام در ضمانت‌ها و مدیریت: منتقدان می‌پرسیدند در صورت اجاره مسیر به یک شرکت خارجی، چه تضمینی هست که در آینده آن شرکت یا دولت حامی‌اش برخلاف منافع ارمنستان عمل نکند؟ اگر مثلا روابط واشنگتن - ایروان تیره شود، آیا سپردن شاهراه ارتباطی کشور به یک طرف ثالث عاقلانه است؟ این عدم اطمینان موجب شد حتی خود دولت ارمنستان پیام‌های ضدونقیض بدهد. از یک سو معاون وزیر خارجه ارمنستان اعلام کرد که اصولا با واگذاری مدیریت به طرف ثالث مخالفتی ندارد مشروط بر حفظ حاکمیت ارمنستان ؛ اما چند روز بعد سخنگوی نخست‌وزیر هرگونه بحث در این‌باره را تکذیب و ایده واگذاری را منتفی کرد. 

این تناقض نشان می‌دهد دولت نیز میان مزایای رفع تنش و ملاحظات حاکمیتی مردد بود، اما در نهایت کفه ملاحظات داخلی و فشار افکار عمومی سنگینی کرد.

در مجموع، ارمنستان راهکار آمریکا را مغایر با اصول غیرقابل سازش خود دانست و ترجیح داد به جای آن، همچنان بر راه‌حل‌های جایگزین پافشاری کند؛ راه‌حل‌هایی که یا با نظارت روسیه (طبق توافق 2020) همراه باشد یا صرفا تحت کنترل گمرکی و مرزی خود ارمنستان مسیرها بازگشایی شوند. 

ایروان تأکید دارد که حاضر است مسیر نخجوان را باز کند، اما مثلا از طریق  استقرار پست‌های بازرسی خود ارمنستان و نه ایجاد یک کریدور ویژه. این اختلاف دیدگاه، کماکان یکی از موانع اصلی توافق نهایی صلح بین ارمنستان و آذربایجان است.