وجود سیانور و آرسنیک در هوای آلوده تهران، ادعایی بود که در فضای ملتهب بعد از جنگ تحمیلی دوازده روزه و بدون ارائه اسنادی معتبر انتشار یافت و در ادامه، تکذیبِ با تاخیر آن در برخی رسانه‌ها، موجی از نگرانی در بین مردم ایجاد کرد. اما اصل ماجرا چیست؟

اولین بار 18 تیرماه یعنی همان روزی که مردم اخبار آلودگی هوای تهران با شاخص بالای 400 و وضعیت بنفش و قهوه‌ای را می شنیدند، «محسن موسوی خوانساری» عضو هیأت‌مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران در خبری که در یکی از رسانه‌ها بدون ذکر منبع منتشر شد، اظهار داشت: «تالاب بندعلی‌خان در جنوب ورامین که به‌طور کامل خشک شده، به یکی از کانون‌های گرد و غبار تهران تبدیل شده است. پساب مناطق صنعتی، از جمله چرمشهر ورامین، وارد این تالاب می‌شود و همین موضوع باعث شده گرد و غبار برخاسته از آن حاوی مواد سمی مانند آرسنیک و سیانور باشد.»

او در ادامه، خشک شدن تالاب صالحیه در نظرآباد استان البرز و خشک شدن دریاچه نمک قم را هم از عوامل دیگر آلودگی هوای تهران اعلام کرد و حتی دورتر رفت و منشأ خارجی ریزگردهای تهران را به عراق و سوریه کشاند؛ حرف‌هایی عجیبی که با واقعیت‌های آلودگی هوا در پهنای ایران مطابقت نداشت اما انتشار آن در یک سایت خبری و بعد از آن بازنشر آن در چند سایت خبری دیگر و تعداد زیادی از کانال‌های مجازی که از منابع دسترسی به اخبار بسیاری از مردم هستند، باعث برانگیخته شدن نگرانی بسیاری شد.

ادعای وجود سیانور و آرسنیک در هوای تهران بدون منبعی موثق در برخی رسانه‌ها، آن هم در شرایطی که مردم بعد از جنگ با اضطراب مواجهند، به رغم تکذیب، موجی از نگرانی در بین مردم به وجود آورد

در میان کلماتی که از سوی این کارشناس آب و خاک مطرح شده بود، هیچ کدام به اندازه «آرسنیک و سیانور» توجه مردم را جلب نکرد؛ موادی که برای مردم یادآور سمومی کشنده و مرگ‌آورند و همین کافی بود که حتی خبر تکذیب دیر هنگام آن بعد از حدود 24 ساعت از سوی «حسن عباس نژاد» مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران نیز زیر سایه خود شایعه قرار گیرد.

عباس نژاد اعلام کرد: با استناد به نتایج ارزیابی‌های تخصصی، ادعاهای مطرح‌ شده درباره وجود آرسنیک و سیانور در گرد و غبار تالاب بندعلی‌خان فاقد هرگونه پشتوانه علمی و فنی است و تاکنون هیچ شواهد معتبری از وجود این مواد در منطقه مشاهده نشده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد فرآیندهای صنعتی در شهرک صنعتی چرمشهر، از جمله دباغی چرم، فاقد استفاده از مواد پرخطر نظیر آرسنیک و سیانور هستند و هیچ ردپایی از این عناصر در پساب این واحدها یافت نشده است. سیانور ترکیبی ناپایدار و فرار است که در شرایط محیطی به‌ سرعت تجزیه می‌شود و بقای آن در بستر خشک تالاب از نظر علمی بعید است. آرسنیک نیز معمولا در ساختارهای معدنی خاص پایدار می‌شود و در ساختار زمین‌شناسی منطقه ورامین حضور قابل‌ توجهی ندارد.

آرسنیک و سیانور چه موادی هستند؟

بررسی‌های پژوهشگر ایرنا نشان می‌دهد، به طور کلی هر ماده شیمیایی که دارای یون سیانید (CN-) باشد سیانور نامیده می‌شود. برخی ترکیبات آن مانند سیانید پتاسیم یا سیانید سدیم محلول در آب هستند. معروف‌ترین ترکیب آن KCN است که در قرص‌های سیانور و برای اقدامات انتحاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما سیانور یک ترکیب شیمیایی بسیار ناپایدار و فرار در هوا است و به ویژه در حضور نور خورشید، اکسیژن و رطوبت در هوا از بین می‌شود.

ممکن است این ترکیب در برخی صنایع و معادن طلا یا نقره، صنایع حشره‌کش یا رنگ‌سازی وجود داشته باشد و فقط در صورت نشت ناخواسته از این صنایع احتمال وجود آن در هوا امکانپذیر است؛ بنابراین احتمال وجود و رهاسازی سیانور در ذرات معلق هوا با توجه به اینکه چنین صنایع و معادنی در اطراف تهران وجود ندارد، بسیار اندک است.

ماجرای اعلام سیانور و آرسنیک در هوای تهران چه بود؟

هیچ شواهد و گزارشی نیز از نشت این ماده شبه فلز در صنایع پیرامون پایتخت وجود ندارد. حد مجاز سیانور در فاضلاب نیز حداکثر 0.2 تا 1 میلی‌گرم در لیتر است و هیچ گزارشی نه از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، نه پژوهشگاه هواشناسی و نه دانشگاه‌های علوم پزشکی مبنی بر وجود بیش از حد سیانور در فاضلاب‌های شهری و صنعتی و ذرات معلق در هوا نه در گذشته و نه اکنون وجود ندارد به خصوص اینکه وجود بیش از حد آن در آب‌ها به سرعت موجب مرگ آبزیان می‌شود.

موضوع آرسنیک البته فرق می‌کند. آرسنیک یک شبه فلز سمی است که به‌صورت طبیعی در پوسته زمین وجود دارد و می‌تواند از طریق فعالیت‌های انسانی مانند صنعت، کشاورزی، سوخت فسیلی و معدن وارد محیط شود. از آرسنیک در برخی صنایع مانند تولید آفت کش، علف کش، حشره‌کش و مرگ موش استفاده می‌شود.

آرسنیک در آب‌های زیرزمینی نیز ممکن است وجود داشته باشد اما مقدار آن در این آب‌ها بسیار اندک است، بنابراین فقط مصرف عمدی و بیش از حد آن می‌تواند به بیماری‌های کبدی، سرطان یا حتی مرگ منجر شود. در مورد وجود این ماده در آلاینده‌های هوا، برخی تحقیقات از جمله تحقیقی با عنوان غلظت ذرات معلق و مشخصه‌یابی آنها در سیستم متروی شهری وجود مقدار کمی از آرسنیک را با غلظت پایین و در حد مجاز در ذرات معلق هوا تایید کرده است اما مقدار آن در حدی نبوده که برای سلامت انسان خطرناک باشد، به همین علت در هیچ یک از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا این شاخص بررسی نمی‌شود.رییس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت: ما جنس ذرات معلق در هوا را بررسی نمی‌کنیم اما می‌دانیم خاک‌هایی که در مناطق تهران، البرز و قزوین یعنی جاهایی که ریزگردها از آنجا بلند می‌شوند، منشا آلوده آرسنیک یا سیانور ندارند

«عباس شاهسونی» عضو هیات علمی مرکز کیفیت هوا و تغییر اقلیم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رییس سابق گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره علت آلودگی هوای تهران در تابستان به پژوهشگر ایرنا می‌گوید: واقعیت این است که کشور ما ایران در یک منطقه خشک قرار دارد. خشکسالی و کم بارشی‌های سال‌های اخیر نیز این مساله را تشدید کرده است به همین علت میزان گرد و غبار و ریزگردها افزایش پیدا کرده و در مناطق مرکزی مانند تهران، البرز و قزوین با افزایش سرعت باد طوفان‌های گرد و غبار ایجاد می‌کند. مهم‌ترین آلاینده ناشی از این ذرات PM10 یا همان ذرات معلق کوچکتر از 10 میکرون است. خوشبختانه سیستم تنفس فوقانی جلوی ورود این ذرات را به ریه می‌گیرد و این آلاینده معمولا برای افراد عادی آثار خطرناک مزمن ندارد فقط ممکن است سرفه، عطسه یا سوزش گلو یا چشم ایجاد کند. البته افراد حساس مانند کودکان، سالمندان ، زنان باردار یا بیماران تنفسی و افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند در معرض خطر هستند.

وی می‌افزاید: منشا آلودگی هوای تهران در روزهای گذشته خشک شدن تالاب صالحیه در نظر آباد یا تالاب بند علی‌خان در ورامین اعلام شده اما جنس مواد شیمیایی که ذرات خاک این مناطق می‌توانند با خود حمل کنند به معادن و خاک این مناطق بستگی دارد. دستگاه‌هایی که در ایستگاه‌های هواشناسی وجود دارند یه جز آلاینده‌های گازی معمولا جنس این ذرات را بررسی نمی‌کنند بنابراین برای تشخیص نوع و جنس ماده شیمیایی که با ذرات معلق به هوا بلند می‌شوند باید از آنها نمونه‌گیری و در آزمایشگاه آن را بررسی و آنالیز کرد.

جنس اصلی ریزگردها چیزی دیگری است

تحقیقاتی که در این زمینه در ذرات معلق موجود در هوا در اطراف تهران انجام شده نشان می‌دهد جنس مواد موجود در این ذرات بیشتر سیلیس و در مواردی آلومینیوم یا آهن است و عناصر و ترکیبات حاوی سیانور یا آرسنیک در زمین و خاک اطراف تهران وجود ندارد. ممکن است درصد بسیار کمی از سایر فلزات سنگین هم باشد اما مقدار آن به قدری اندک است که اندازه‌گیری نمی‌شود بنابراین از این نظر جای نگرانی نیست حتی در ریزگردهای مناطق خوزستان و سیستان و بلوچستان نیز نوع آلاینده‌ها همین طور است.

«محسن فرهادی» رییس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در مصاحبه با پژوهش ایرنا توضیح می‌دهد: ما در وزارت بهداشت نوع و جنس ذرات معلق در هوا را بررسی نمی‌کنیم. البته تا جایی که من اطلاع دارم خاک‌هایی که در مناطق تهران، البرز و قزوین یعنی جاهایی که ریزگردها از آنجا بلند می‌شوند، منشا آرسنیک یا سیانور ندارند. باید این مواد در خاک و پهنه‌بندی زمین شناسی منطقه باشد تا در ذرات معلق هوا منتقل شود و بتواند از نظر تنفسی و عوارض شیمیایی به افراد آسیب بزند. بنابراین نمی‌دانم فردی که ادعای وجود آرسنیک و سیانور را در گرد و غبار هوای تهران مطرح کرده چه منبع و سندی داشته و تحقیقات آن در کدام مرکز یا دانشگاه انجام شده اما تحقیقاتی که در وزارت بهداشت وجود دارد و بررسی بیمارانی که به علت آلودگی هوا به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند این ادعا را رد می‌کند، چون عوارض تنفسی آلاینده‌های هوا برای وزارت بهداشت مهم است و در صورت وجود این مواد افراد حساس و بیماران صعب العلاج در معرض خطر قرار می‌گیرند.

وی ادامه می‌دهد: به طور کلی در اطراف تهران جایی که سطح آلودگی آرسنیک خاک آن بالاتر از حد مجاز باشد نداریم. در آزمایشگاه‌ها و تحقیقات سازمان زمین شناسی نیز چنین موردی گزارش نشده است. ممکن است مقدار کم آرسنیک در خاک برخی مناطق در سطح مجاز وجود داشته باشد اما مهم میزان غلظت این ماده در هوا و ذرات معلق در هوا است، به طوری که بتواند در دستگاه تنفسی افراد وارد و در آن رسوب کند. البته دستگاه‌های بررسی نوع و جنس گرد و غبار در آزمایشگاه‌های دانشکده‌های بهداشت و نوع پورتابل (سیار) آن در اختیار ماموران بهداشت محیط دانشگاههای علوم پزشکی وجود دارد اما در روزهای اخیر که شاهد آلودگی هوای تهران در تیرماه بودیم، بررسی جنس و مواد موجود در ذرات معلق تهران انجام نشده است و ما در وزارت بهداشت این ذرات را آزمایش نکرده‌ایم به همین علت هم وزارت بهداشت در این مورد اظهار نظری نکرد. چون جای نگرانی هم نبود و هیچ مستندی مبنی بر وجود این مواد در خاک و ریزگردها وجود ندارد. البته حساسیت و نگرانی شما در این زمینه که انتشار این اخبار هر چند ناموثق می‌تواند در مردم نگرانی ایجاد کند قبول دارم و اگر لازم باشد حتما این آزمایش‌ها را در وزارت بهداشت انجام می دهیم و نتایج آن را به مردم اعلام می‌کنیم.