سرلشکر محمد باقری، فرمانده‌ای که از جبهه‌های جنگ تحمیلی تا عرصه‌های دیپلماسی دفاعی، همواره تجسم تدبیر و خرد بود. او نمونه‌ای منحصر به فرد از ترکیب عقلانیت راهبردی و درک عمیق اجتماعی به شمار می‌رفت و با تحلیل‌های دقیق و رفتاری متواضعانه، بنیان‌گذار ساختارهای آینده دفاعی کشور بود؛ صدایی آرام اما پرنفوذ که امروز بیش از پیش به گوش می‌رسد.

سحرگاه 23 خرداد 1404، تهران در سکوتی سنگین و غریب از خواب برخاست. با انتشار خبر شهادت سرلشکر محمد باقری، فرمانده ارشد ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در حمله‌ هوایی رژیم صهیونیستی، قلب ملت ایران به‌ سختی لرزید. مردی که در بیش از چهار دهه خدمت با تدبیر، درایت و صلابت از کیان عزت ملی حراست کرده بود، اکنون در شبی تلخ و تاریخی به دیدار معبود شتافت. این گزارش روایتی‌ است از زندگی او؛ از روزهای پر التهاب جبهه‌ها تا شب شهادت. بازخوانی مسیری پر از مجاهدت، عقلانیت در کوران فتنه‌ها و فضایل انسانی‌ای که همواره زبانزد یاران و همراهانش بود.

تولد و خانواده

محمدحسین افشردی در سال 1339 در تهران، در محله‌ای نزدیک میدان خراسان به دنیا آمد. پدرش حاج‌علی‌اکبر افشردی از روحانیون اصیل آذری بود که بعدها به تهران مهاجرت کرده بود. خانواده‌ای مذهبی و پرجمعیت با عمقی فرهنگی و علاقه‌مند به آموزش و فعالیت سیاسی–اجتماعی. او فرزند سوم خانواده بود و از همان کودکی تحت تأثیر آموزش‌های دینی و پدرسالارانه قرار گرفت که بعدها می‌شد در منش آرام اما قاطع و در تصمیم‌گیری‌هایش مشاهده کرد.

خواهر و برادرهایش به‌ویژه شهید غلامحسین افشردی؛ معروف به «حسن باقری» از فرماندهان شاخص جنگ تحمیلی بودند. حسن باقری با اقتدار نظامی و دانش راهبردی‌اش لقب «مغز متفکر جنگ» را یافت و در عملیات‌هایی مانند بیت‌المقدس و رمضان نقش محوری ایفا کرد. محمدحسین در سایه برادری چنین برجسته یا دچار کمبود شهرت نشد و یا اراده‌اش را با انتساب به او فدای پیروزی نکرد بلکه در مسیر ذهنی و عملی ایشان هویت مستقل ساخت.

وی در مورد علت تغییر نام‌خانوادگی از افشردی به باقری گفته: «ماه اول جنگ به اهواز رفتم و در جبهه خوزستان حاضر شدم؛ اخوی به من تذکر دادند که نام من در جبهه برای عدم شناسایی به حسن باقری تغییر کرده‌است، من سعی کردم با اسم واقعی خود حرکت کنم اما به اندازه‌ای شباهت چهره ما زیاد بود که همه متوجه می‌شدند ما برادر هستیم؛ در نتیجه من نیز تغییر نام دادم و شدم محمد باقری و به احترام اخوی این اسم برای ما باقی ماند».

دوران تحصیل؛ به جستجوی علم و خدمت

محمدحسین دوره ابتدایی را در مدرسه‌ای مذهبی آغاز کرد و تا مقطع سوم متوسطه در شهر تهران ادامه داد. رشته ریاضی–فیزیک را انتخاب کرد و به‌خصوص در دروس هندسه و مکانیک عالی ظاهر شد. دوستان نزدیک می‌گویند او آرام، دقیق و پرسش‌گر بود و هرگز کنجکاوی‌اش درباره اصول هستی دست از سرش برنمی‌داشت.

همزمان با تحصیل در فعالیت‌های خانوادگی و فرهنگی نیز حضوری پررنگ داشت. امور مذهبی و شرکت در جلسات قرآن، جایگاهی ویژه در خانواده‌شان داشت و محمدحسین با صدایی آرام و دلنشین، آیات الهی را تلاوت می‌کرد. رفتار متین و اخلاق مؤدبانه‌اش به‌سرعت موجب جلب احترام معلمان و هم‌کلاسی‌ها شد.

ورود به دانشگاه و مسیر مهندسی

با پایان دوران متوسطه، محمد باقری وارد دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران) شد تا در رشته مهندسی مکانیک تحصیل کند. در طول این سال‌ها، علاوه بر پیگیری جدی دروس دانشگاهی، حضوری فعال در فعالیت‌های انقلابی و فرهنگی داشت. جلسات مذهبی و سیاسی دانشگاه برای او از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و روزانه چند ساعت از وقت خود را به تحلیل اخبار سیاسی و بررسی آینده کشور اختصاص می‌داد.

ناآرامی‌های سیاسی پس از انقلاب سال 1357، تعطیلی دانشگاه‌ها در بهار 1359 و بحران کردستان فرصت جدیدی را برای او فراهم کرد تا به صف جهادگران بپیوندد. در شرایطی که نظام نوپای انقلاب با چالش‌های شدید امنیتی و اقتصادی مواجهه بود، حضور فعال محمد باقری در میان مبارزان، شعله‌های انقلاب را با تلاشی بی‌وقفه روشن‌تر ساخت.

ورود رسمی به سپاه پاسداران

محمد باقری در پاییز 1359 عضو رسمی سپاه پاسداران شد. این مرحله نقطه عطفی برای زندگی وی محسوب می‌شود. از مهندس و دانشجو به فرمانده‌ای با مسئولیت اطلاعاتی و عملیاتی در دفاع از تمامیت ارضی کشور تبدیل شد. او از همان ابتدا با جسارت و مدیریت میدانی‌اش شاخص و خیلی زود به‌عنوان سرباز شایسته و تحلیلگر میدانی شناخته شد.

دوران دفاع مقدس؛ از رصد تا راهبرد

با آغاز جنگ تحمیلی در شهریور 1359، محمد باقری که تازه به‌طور رسمی به صف سپاه پاسداران پیوسته بود، بلافاصله در واحد اطلاعات عملیات قرارگاه جنوب مشغول به کار شد. او به واسطه دقت‌نظر، شناخت میدانی و سابقه در نقشه‌خوانی و تحلیل در کنار شهید حسن باقری قرار گرفت. خیلی زود مشخص شد که او در کنار برادرش نه‌فقط یک افسر اطلاعاتی بلکه طراح میدان‌های نبرد است.

محمد باقری در عملیات فتح‌المبین، بیت‌المقدس، والفجر مقدماتی و والفجر 8، در جمع طراحان نقشه‌های عملیاتی حضور داشت. پس از شهادت برادرش در بهمن ماه 1361 محمد مسئولیت‌های بالاتری گرفت. در همان ایام در دفترچه یادداشتش نوشت: «امروز وقتی برای گریه نمانده است؛ آنچه حسن آغاز کرد، باید بی‌وقفه ادامه پیدا کند، اگر چه دلم هنوز صدای نفس‌های او را در سنگر می‌شنود…»

این یادداشت بعدها در قالب کتابی با عنوان «در مسیر حسن» منتشر شد. محمد باقری با چهره‌ای آرام اما طراحی‌های جسور به یکی از پایه‌های اصلی اطلاعات-عملیات سپاه پاسداران تبدیل شد و تا پایان جنگ در ستاد کل سپاه پاسداران و سپس قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا به فعالیت ادامه داد.

تحصیلات تکمیلی؛ فرماندهی با دانش راهبردی

پس از پایان جنگ، محمد باقری در کنار ادامه خدمت نظامی، تصمیم گرفت تحصیلات عالی خود را ادامه دهد. او در مقطع دکترای جغرافیای سیاسی وارد دانشگاه شد و مدرک دکترای خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد. رساله دکترای او با عنوان «جغرافیای ژئوپلیتیکی دفاعی ایران در غرب آسیا» تدوین شد؛ موضوعی راهبردی که بعدها نقش مؤثری در فرآیندهای تصمیم‌سازی کلان دفاعی ایفا کرد.

وی در ادامه به عضویت هیئت علمی دانشگاه عالی دفاع ملی درآمد و تا زمان شهادت، به تدریس دروس استراتژی‌های دفاعی، تهدیدات منطقه‌ای و اصول جنگ ترکیبی اشتغال داشت. بسیاری از فرماندهان نسل سوم و چهارم سپاه پاسداران، از شاگردان مستقیم یا غیرمستقیم او به‌شمار می‌رفتند.

محمد باقری در یک سخنرانی علمی در سال 1398 در جمع دانشجویان دانشگاه دفاع ملی گفت: «فرمانده‌ای که میدان را از منظر جغرافیا نشناسد، در تاریکی تصمیم می‌گیرد. هیچ‌کس با نقشه بدون تحلیل، نمی‌تواند از وطن دفاع کند.»

فرماندهی در سپاه پاسداران و ستاد کل؛ صعود به رأس تصمیم‌سازی

محمد باقری پس از جنگ به‌تدریج در ساختار راهبردی سپاه پاسداران رشد کرد. او در دهه 80 به‌عنوان معاون عملیات ستاد کل نیروهای مسلح منصوب شد، جایگاهی کلیدی که از طریق آن با همه ارتش‌ها و نیروهای مسلح کشور ارتباط مستقیم داشت.

در هشتم تیرماه 1395، با صدور حکم فرماندهی معظم کل قوا، سردار محمد باقری به عنوان رییس ستاد کل نیروهای مسلح منصوب شد. با آغاز دوره جدید مسئولیت وی، روندهایی نظیر ارتقای انسجام اطلاعاتی، تقویت توان موشکی، توسعه زیرساخت‌های نبرد سایبری، گسترش عملیات‌های برون‌مرزی و افزایش عمق راهبردی دفاعی کشور، با رویکردی نظام‌مند و شتابی مضاعف در دستور کار قرار گرفت؛ مسیری راهبردی که همچنان با قوت دنبال می‌شود.

اظهار نظرهای کلیدی؛ زبان عقل در میان سیاست

یکی از مهم‌ترین و شجاعانه‌ترین اظهارنظرهای سرلشکر باقری در سال 1402 و در اوج ناآرامی‌های اجتماعی ایران بود. در جمع فرماندهان نظامی و مسئولان عالی کشور جمله‌ای گفت که بازتابی وسیع در رسانه‌ها داشت: «با جامعه در حال تحول نمی‌شود با باتوم برخورد کرد؛ ما نیاز به تدبیر داریم.»

این جمله کوتاه اما پرمعنا، نشان‌دهنده نگاه واقع‌گرایانه و راهبردی سرلشکر باقری به تحولات اجتماعی بود. خبرگزاری‌ها و سایت‌هایی از جمله عصر ایران، ایسنا، مهر و نورنیوز این جمله را با تحلیل منتشر کردند و آن را یکی از صریح‌ترین نقدهای درون‌ساختاری دانستند. در تحلیلی در روزنامه ایران آمده بود: «باقری نشان داد که درک تحولات اجتماعی از دل ارتش و سپاه نیز ممکن است، اگر چشم‌ها به مردم باشد، نه به باتوم.»

پیام نوروزی از تخت جمشید؛ از دل تاریخ آمده‌ایم، برای ساختن آینده‌ای که لایق ملت ایران باشد

در نوروز 1404، تنها سه ماه پیش از شهادت، تصویری از شهید باقری در فضای مجازی منتشر شد که بازتاب گسترده‌ای داشت. این سرلشکر نظامی در لباسی کاملاً شخصی در محوطه تخت‌جمشید ایستاده بود و در یک پیام کوتاه و غیررسمی، سال نو را به مردم تبریک گفت. پیامی که سرلشکر باقری در آن گفت: «از دل تاریخ آمده‌ایم، برای ساختن آینده‌ای که لایق ملت ایران باشد. سال نو بر همه مردم فهیم ایران مبارک.»

بسیاری این پیام را نشانه‌ای از همبستگی ملی، احترام به تاریخ و تنوع فرهنگی ایران دانستند. تحلیل‌گران فرهنگی، این اقدام را نشانه‌ای از ذهن باز و نگاه غیرایدئولوژیک او به تاریخ ایران تعبیر کردند.

نقش منطقه‌ای؛ توازن‌ساز در جبهه مقاومت

شهید باقری از میانه دهه 90 به بعد در کنار مدیریت داخلی نیروهای مسلح نقش پررنگی در جبهه مقاومت منطقه‌ای داشت. ارتباطات استراتژیک با فرماندهان محور مقاومت در عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و یمن از طریق ستاد کل تحت‌نظر مستقیم او بود.

در سال 1401 در همایش فرماندهان محور مقاومت، گفته بود: «اگر امروز اسراییل هراس دارد، به‌خاطر موشک‌های ما نیست؛ به‌خاطر اتصال ما با قلب ملت‌های منطقه است.» این جمله بعدها به یکی از تیترهای اصلی خبرگزاری تسنیم تبدیل شد و بسیاری از تحلیل‌گران آن را نشانه‌ای از جایگاه منطقه‌ای شهید باقری می‌دانند.

شهادت در اوج مسئولیت؛ آغاز پایان یا ادامه راه؟

در سحرگاه روز 23 خرداد 1404، رژیم صهیونیستی در پی حمله‌ای چندلایه به مراکز حساس نظامی و تحقیقاتی جمهوری اسلامی ایران، چهره‌ای از تاریکی و وحشی‌گری عریان خود را به نمایش گذاشت. هدف این حملات نه صرفاً تأسیسات بلکه ستون فقرات فرماندهی و مغز متفکر نظامی ایران بود.

لحظه‌ای که رسانه‌های داخلی با اعلام رسمی خبر تصویر پرچم نیمه‌افراشته در ستاد کل را منتشر کردند هنوز بسیاری از مردم باور نمی‌کردند. فرمانده‌ای که همواره در برابر دوربین آرام، شمرده و با تکیه‌کلام «ان‌شاءالله با عقل و تدبیر حل می‌کنیم» ظاهر می‌شد حالا به خاک افتاده بود اما نه در میدان نظامی سنتی بلکه در جنگی که بیشتر از هر چیز جنگ فناوری، اطلاعات و هدف‌گذاری انسانی بود.

واکنش‌ها؛ احترام از دوستان، هراس از دشمنان

شهادت سرلشکر باقری، نه‌تنها در ایران بلکه در سطح منطقه و جهان نیز بازتابی گسترده داشت. رهبر معظم انقلاب در پیامی نوشتند: «اینجانب شهادت این فرمانده رشید و اندیشمند را که عمر خود را وقف اعتلای نیروهای مسلح و دفاع از کیان کشور کرد تبریک و تسلیت می‌گویم. او با عقلانیت دوراندیشی و توکل الگوی جوانان نظامی ما بود.»

مسعود پزشکیان رییس جمهور ایران نیز گفت: «مردم افرادی مثل شهید باقری را بیشتر در قامت یک فرمانده نظامی دیده و می‌شناختند و کمتر با افکار و دیدگاه‌های آنان آشنا بودند. شایسته است که افکار و دیدگاه‌ها و زندگینامه افرادی مثل شهید باقری در دسترس مردم قرار گیرد تا بهتر دریابند که چه گوهرهایی را از دست داده‌ایم‌».

محمدباقر قالیباف در مجلس شورای اسلامی گفت: «او از جنس حکمت بود نه هیاهو. از جنس تحلیل بود نه تهدید. باقری مانند برادر شهیدش نامش جاودانه خواهد ماند.»

علیرضا قربانی، خواننده موسیقی سنتی، در صفحه‌اش نوشت: «اگر موسیقی سکوت دارد، امروز برای محمد باقری سکوت خواهم کرد؛ سرافراز و خاموش.»

جنبش حزب‌الله لبنان با انتشار بیانیه‌ای، شهادت سرلشکر باقری را «ضایعه‌ای بزرگ برای امت اسلامی» دانست و تأکید کرد که «رژیم صهیونیستی در برابر این خون‌ها، باید منتظر ضربه‌ای سهمگین باشد».

در رسانه‌های غربی هم از جمله رویترز، نیویورک‌تایمز، بی‌بی‌سی و الجزیره، شهید سرلشکر باقری با عناوینی همچون «استراتژیست نظامی ایران»، «معمار تعامل ایران و محور مقاومت» و «چهره آرام سپاه در میان توفان‌ها» توصیف شد.

بدرقه‌ای از جنس ملت

تشییع پیکر شهید سرلشکر باقری هفتم تیرماه 1404 با حضور گسترده مردم در تهران برگزار شد. مردمی از طیف‌های مختلف نظامی، دانشگاهی، کارگری، فرهنگی، جوان و حتی بسیاری از منتقدان نظام در این مراسم حضور یافتند. پیکر ایشان سپس در قطعه 24 بهشت زهرا(س) و در کنار برادر شهیدش حسن باقری به خاک سپرده شد.

فرمانده عقلانیت، شهید مردم‌داری

زندگی شهید سرلشکر محمد باقری، جلوه‌ای بی‌بدیل از تلفیق خرد نظامی و درک عمیق اجتماعی بود. اگر شهید حسن باقری را معمار اطلاعات و عملیات دفاع مقدس بدانیم، محمد باقری را باید فرمانده عقلانیت و تحلیل راهبردی در دوران پس از جنگ نامید. او به همان اندازه که در صحنه سیاست‌های نظامی و منطقه‌ای نقش‌آفرین بود، در حوزه‌های اجتماعی نیز حضوری مؤثر، متعهد و متواضع داشت.

شهید سرلشکر محمد باقری به‌درستی قدرت را می‌شناخت اما هرگز اسیر آن نشد. نگاه او به مردم، نگاهی عمیق و تاریخی بود نه زودگذر و شعاری. شاید به همین دلیل یکی از آخرین تصویرهای ثبت‌شده از او نه در میدان رزمایش یا جلسات رسمی، بلکه در کنار ستون‌های تخت‌جمشید است؛ نمادی روشن از پیوند گذشته پرافتخار با آینده‌ای هوشمند.

در روزگاری که هیاهو جای تامل را گرفته و سکوت‌های مدبرانه کم‌رنگ شده‌اند، شهید سرلشکر باقری با سخنانی سنجیده، تحلیل‌هایی ژرف و احترام به شأن ملت، صدایی متفاوت و درخور توجه بود؛ صدایی که امروز، در غیابش، بیش از همیشه باید شنیده شود.

یادش گرامی، نامش ماندگار و راهش پررهرو باد.