به نقل از تسنیم، علی کاکا دزفولی جامعه شناس سیاسی و مسئول میز سیاست و جامعه مرکز مطالعات راهبردی خبرگزاری تسنیم، در یادداشتی تحلیلی با اشاره به راهبرد سیاست خارجی ایران پس از جنگ تحمیلی 12 روزه نوشت: تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و فروکاستن آن به تصمیمات صرفا ساختار سیاسی، نوعی فروکاست استراتژیک و خطایی محاسباتی است که بسیاری از بازیگران بین المللی و حتی تحلیل گران داخلی به آن دچار می شوند.

این دیدگاه که سیاست خارجی را متغیری منفصل از بدنه ی اجتماعی و تاریخی ملت ایران می پندارد، از درک ریشه ها، منطق درونی و از همه مهم تر، تاب آوری و استمرار آن عاجز است.

این نوشتار در پی آن است تا با رویکردی تئوریک و عقلانی، تبیین نماید که سیاست خارجی جمهوری اسلامی، نه یک برساخته ی دولتی، بلکه تبلور و عصاره ی مشخصه های هویتی، حافظه ی تاریخی و روح جمعی مردم ایران است که در ساختار جمهوری اسلامی، به یک دکترین سیاسی منسجم تبدیل شده است.

تجاوز آشکار آمریکا و رژیم صهیونی به ایران، بیش از آنکه صرفاً فصل جدید و خطرناکی در تاریخ مناقشات خاورمیانه باشد، به مثابه میدان آزمونی برای چارچوب های تحلیلی موجود در قبال سیاست خارجی جمهوری اسلامی عمل کرد.

این زنجیره ی کنش و واکنش ها پرسش های بنیادینی را در برابر تحلیلگران و سیاست گذاران قرار داد که پاسخ به آن ها دیگر صرفاً یک مشق آکادمیک نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک است.

تحلیل های متعارف که رفتار دولت ها را عمدتاً ذیل منطق مادی هزینه-فایده و مصلحت آنی صورت بندی می کنند، در تبیین واکنش ایران و ابعاد آن با چالش های جدی روبرو شدند.

این چارچوب ها اغلب پاسخ ایران را در دسته ی رفتارهای غیرمنطقی یا محاسبه نشده طبقه بندی می کنند، اما این برچسب زنی، بیش از آنکه گویای منطق حاکم بر تهران باشد، از نارسایی خود این مدل های تحلیلی پرده برمی دارد.

نوشتار حاضر، بر این فرضیه استوار است که برای فهم عمیق بحران اخیر و استخراج الگوهای رفتاری ایران در عرصه سیاست خارجی، باید از تحلیل های سطح اول عبور کرد و به لایه ی عمیق تر، یعنی مولفه های هویتی حاکم بر ناخودآگاه جمعی و دستگاه تصمیم گیری راهبردی آن نفوذ کنیم.

حقیقت آن است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، نه یک متغیر وابسته به فشارهای بیرونی، بلکه برآیند سه اصل ریشه دار در هویت ملی و دینی ایران است؛ 1) استقلال طلبی تاریخی، 2) عدالت خواهی و ظلم ستیزی و3) حراست از عزت و کرامت ملی.

رخداد اخیر این فرصت را فراهم آورد تا ببینیم چگونه این اصول انتزاعی، در یک وضعیت اضطراری به دکترین عملیاتی تبدیل شده و واکنش ها را شکل می دهند. بر این اساس، باید بتوان به پرسش های کلیدی ذیل اندیشید؛

سعی بر آن است که با کالبدشکافی رخداد اخیر، پاسخی برای این پرسش های حیاتی بیابیم و نشان دهیم که بدون فهم متغیر هویت هرگونه راهبرد در قبال ایران، بر پایه ای لرزان استوار خواهد بود.

چگونه هویت ایرانی، سیاست خارجی را تعریف می کند؟

در تئوری های روابط بین الملل، رویکردهای واقع گرا عمدتاً رفتار دولت ها را بر اساس توزیع قدرت و منافع مادی (امنیت و بقا) تحلیل می کنند. در این نگاه، هویت و فرهنگ، متغیرهایی فرعی و حاشیه ای هستند. اما رویکرد سازه انگاری به درستی بر این نکته پای می فشارد که منافع دولت ها در خلأ شکل نمی گیرد، بلکه توسط هویت آن ها تعریف و ساخته می شود.

هویت یک ملت که مجموعه ای از هنجارها، باورهای مشترک، روایت های تاریخی و انگاره های فرهنگی است، تعیین می کند که آن ملت چه چیزی را فرصت چه چیزی را تهدید چه چیزی را عزت و چه چیزی را ذلت تلقی کند.

در مورد ایران، این چارچوب تئوریک اهمیتی مضاعف می یابد. هویت ایرانی، یک هویت چندلایه و عمیقاً تاریخی است که از سه منبع اصلی فرهنگ تاریخی باستان (عدالت گستری، استقلال و مرکزیت تمدنی)، فرهنگ اسلامی شیعی (چون مبارزه با ظلم، عدالت خواهی، شهادت و انتظار) و تجربیات تاریخ معاصر (مبارزه با استعمار و استبداد) است. تغذیه می کند.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی در واقع نقطه ی تلاقی و سنتز این سه لایه است. جمهوری اسلامی ضرورتا این هویت را طراحی یا ابداع نکرده، بلکه آن را کشف و در قالب یک ساختار سیاسی مدون نهادینه کرده است.

بنابراین، برای درک سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، باید از پرسش حکومت چه می خواهد؟ به این پرسش عمیق تر رسید؛ ملت ایران بر اساس هویت تاریخی خود، چه جایگاهی را در جهان برای خود قائل است؟ برای اثبات مدعای پرسش عنوان این بخش، باید مولفه های کلیدی هویت ایرانی را شکافت و تجلی آن را در اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ردیابی کرد.

نه شرقی، نه غربی ترجمان سیاسی یک خواست تاریخی است

روح ایرانی با مفهوم استقلال پیوندی وجودی دارد. از مقاومت های اساطیری شاهنامه در برابر توران تا مقابله با امپراتوری های یونان و روم و تا مبارزات معاصر علیه نفوذ روسیه تزاری و بریتانیا، خطی ممتد از تلاش برای حفظ هویت مستقل و عدم انقیاد در برابر قدرت های بیگانه قابل مشاهده است.

نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه و به ویژه نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق، همگی قله های این تاریخ استقلال خواهی بودند. شکست نهضت نفت در کودتای 28 مرداد 1332 این درس بزرگ را در حافظه ی تاریخی ملت ایران حک کرد که اعتماد به قدرت های بزرگ و تلاش برای موازنه میان آن ها، سرابی بیش نیست و تنها راه حفظ منافع ملی، اتکا به توان داخلی است.

اصل بنیادین نه شرقی، نه غربی که توسط امام خمینی (ره) مطرح شد، یک شعار انقلابی نبود؛ بلکه فرموله کردن سیاسیِ یک خواسته ی تاریخی چندصدساله بود. این اصل، که امروز در قالب مقابله با نظام سلطه و مخالفت با هژمونی آمریکا خود را نشان می دهد، ترجمان دقیق همان روحیه ی استقلال طلبی است.

اصرار بر برنامه ی صلح آمیز هسته ای نیز، ورای ابعاد فنی و امنیتی، از همین منظر قابل تحلیل است. دستیابی به این فناوری، نمادی از خودباوری ملی و شکستن انحصار علمی و تکنولوژیک غرب است؛ یک بیانیه ی عملی در اثبات استقلال.

ژئوپلیتیک معاصر پژواکی از میدان نبرد کربلاست

هویت شیعی، با فرهنگ ایرانیان و روایت مظلومیت و در عین حال، قیام علیه ظلم گره خورده است. پارادایم کربلا و منطق هیهات منا الذله امام حسین (ع)، یک کد فرهنگی-دینی است که مبارزه با حاکم جائر و حمایت از مظلوم را به یک تکلیف شرعی و یک فضیلت انسانی تبدیل می کند. این رویکرد، مرزهای جغرافیایی را در می نوردد و یک افق دید فراملی به مفهوم امت و مستضعفین می بخشد.

اصل حمایت از جنبش های رهایی بخش و دفاع از مسلمانان و مظلومان جهان (اصل 154 قانون اساسی)، ترجمان مستقیم این کد هویتی است. حضور منطقه ای ایران و حمایت از محور مقاومت در برابر توسعه طلبی رژیم صهیونیستی و مداخلات آمریکا، از منظر بسیاری در غرب به عنوان مداخله جویی یا صدور انقلاب تفسیر می شود.

اما در منطق درونی جمهوری اسلامی، این سیاست، امتداد طبیعی و عقلانیِ همان رسالت تاریخی-دینیِ دفاع از مظلوم و مقابله با ظلم است. درست است که این سیاست، یک عمق استراتژیک برای امنیت ملی ایران فراهم می کند، اما ریشه های آن بیش از آنکه صرفاً استراتژیک باشند، هویتی هستند. بدون درک فرهنگ عاشورا نمی توان منطق حمایت از حزب الله لبنان یا ایستادگی در کنار مردم فلسطین را به درستی تحلیل کرد.

منطق عزت در دیپلماسی ایران فراتر از هزینه-فایده است

ملت ایران به واسطه ی پیشینه ی تمدنی خود، همواره نگاهی از موضع عزت به خود و جهان داشته است. تحقیر شدن توسط قدرت های خارجی در دوران قاجار و پهلوی، زخمی عمیق بر پیکره ی این غرور ملی بود. انقلاب اسلامی در سال 1357 در یکی از کارکردهای اصلی خود، این عزت لگدمال شده را احیا کرد.

دکترین عزت، حکمت، مصلحت که از سوی رهبر انقلاب به عنوان چارچوب سیاست خارجی تبیین شده، عمیق تر و فراتر از یک فرمان بالادستی، بازتابی از همین مولفه هاست. عزت به معنای نپذیرفتن تحمیل و تحقیر، حکمت به معنای کنشگری هوشمندانه و عقلانی و مصلحت به معنای در نظر گرفتن منافع ملی است.

مذاکرات هسته ای یک نمونه ی پیچیده از این چارچوب است. ورود به مذاکره با قدرت های جهانی از موضع برابر، عین حکمت و عزت است و تلاش برای لغو تحریم ها، عین مصلحت . اما زمانی که طرف مقابل با خروج از توافق، اصل عزت را با تلاش برای تحمیل مجدد خدشه دار کرد، مقاومت و عدم پذیرش مذاکره تحت فشار، یک انتخاب عقلانی مبتنی بر همان منطق هویتی بود.

این رفتار برای تحلیل گری که فقط به هزینه -فایده مادی می نگرد، غیرمنطقی به نظر می رسد، اما برای کسی که متغیر عزت را در معادله وارد می کند، کاملاً قابل فهم است.

چرا سیاست خارجی ایران در برابر فشار تاب آور است؟

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران یک روبنای سیاسی نیست که با تغییر دولت ها یا فشارهای خارجی به سادگی دگرگون شود؛ این سیاست یک پدیده برآمده از عمق است که از لایه های تودرتوی هویت ملی نشأت می گیرد و به دلیل همین پیوند عمیق، از یک مشروعیت درونی و یک تاب آوری استراتژیک برخوردار است.

فشارهای اقتصادی، تحریم ها و تهدیدهای نظامی، اگرچه هزینه های سنگینی را تحمیل می کنند، اما در نهایت قادر به تغییر این جهت گیری کلان نیستند، زیرا این فشارها دقیقاً همان روایت های تاریخی مقابله با سلطه ی بیگانه را بازتولید و تقویت می کنند.

هر تحریم جدید در ناخودآگاه جمعی ملت ایران، یادآور تلاش های استعمار برای به زانو درآوردن آن است و به همین خاطر است که مقاومت در برابر آن، به یک کنش حیثیتی و هویتی تبدیل می شود.

هرگونه تلاش برای تعامل یا تقابل با ایران بدون درک این منطق درونی، محکوم به شکست است. راهِ تغییر پایدار در رفتار خارجی ایران، نه از طریق فشار برای تسلیم بلکه از مسیر احترام به هویت و پذیرش جایگاه مستقل آن می گذرد. سیاست خارجی جمهوری اسلامی آینه ی تمام نمای ملتی است که در درازنای تاریخ، آموخته است که هزینه استقلال هر قدر هم که گزاف باشد، به مراتب کمتر از هزینه وابستگی و تحقیر است. این یک انتخاب سیاسی صرف نیست؛ یک حقیقت وجودی است.